Από τη «Νυχτερινή Περίπολο» του Ρέμπραντ μέχρι την «Υπηρέτρια που κοιμάται» του Βερμέερ και το «Hecce Homo» του Τιτσιάνο, τα αριστουργήματα της τέχνης κρύβουν μυστικά: σκύλοι που έχουν αντιγραφεί από έργα άλλων δημιουργών, αυτοπροσωπογραφίες καλλιτεχνών και αθέατα πορτρέτα αποκαλύπτονται αιώνες μετά, δίνοντας μια νέα, συναρπαστική διάσταση στη δημιουργική διαδικασία των μεγάλων ζωγράφων.
«Υπηρέτρια που κοιμάται»
Γιοχάνες Βερμέερ, Μητροπολιτικό Μουσείο Νέας Υόρκης
Την αυτοπροσωπογραφία του έκρυψε κάτω από το έργο του «Υπηρέτρια που κοιμάται» ο Βερμέερ, όπως έδειξε πρόσφατη έρευνα του Μητροπολιτικού Μουσείου Τέχνης της Νέας Υόρκης και η οποία αποκάλυψε ότι στο φόντο του πίνακα υπάρχει μια μορφή που έχει καλυφθεί σε δεύτερο χρόνο. Πρόκειται για έναν άνδρα που φαίνεται να ζωγραφίζει με το αριστερό του χέρι, γεγονός που υποδηλώνει ότι πρόκειται για αντανάκλαση σε καθρέφτη. Η εικόνα, ωστόσο, είναι υπερβολικά αχνή για να διακριθούν τα χαρακτηριστικά του προσώπου.
Την άποψη, όμως, ότι όντως πρόκειται για αυτοπροσωπογραφία, ενισχύει η εκτίμηση ότι ο Βερμέερ είχε δει το έργο του Νικολάες Μάες «Ο άτακτος τυμπανιστής» (1566) που είχε ολοκληρωθεί έναν χρόνο πριν από την «Υπηρέτρια που κοιμάται» (1566-67) και είχε εντοπίσει τον καθρέφτη που κρέμεται στον τοίχο της βασικής σκηνής (στην οποία απεικονίζεται μια μητέρα να μαλώνει τον τυμπανιστή γιο της επειδή ξύπνησε το μωρό) μέσα στον οποίο αντανακλάται η μορφή του καλλιτέχνη μπροστά στο καβαλέτο του. Αν η θεωρία ευσταθεί, τότε η γυναίκα που έχει αποκοιμηθεί στο τραπέζι δεν είναι υπηρέτρια, αλλά μοντέλο του καλλιτέχνη, γεγονός που ενισχύεται από τα μαργαριταρένια σκουλαρίκια και το πολυτελές κόκκινο φόρεμά της, που δεν συνάδουν με την αμφίεση μιας υπηρέτριας.
«Νυχτερινή Περίπολος»
Ρέμπραντ Χάρμενσοον φαν Ράιν, Ράικς Μιουζίουμ Αμστερνταμ
Πολλοί θεωρούν αινιγματική και ίσως αταίριαστη την παρουσία του σκύλου που εμφανίζεται σε πρώτο πλάνο στη «Νυχτερινή Περίπολο» (1642) του Ρέμπραντ. Ο σκύλος αυτός, όμως, αποδείχθηκε πρόσφατα πως κρύβει κι ένα άλλο μυστικό. Δεν αποτελεί πρωτότυπη ιδέα του σπουδαίου ζωγράφου της Χρυσής Εποχής της ολλανδικής ζωγραφικής, αλλά είναι αντίγραφο ενός σκύλου που εμφανιζόταν στο εξώφυλλο του δημοφιλούς βιβλίου της εποχής του Ιάκωβου Κατς, σχετικού με την αντίσταση στους σεξουαλικούς πειρασμούς, έργο που είχε φιλοτεχνήσει ο Αντριεν βαν ντε Βένε.
Ο σκύλος στο πρωτότυπο σχέδιο έχει απεικονιστεί αντίστροφα, σε σχέση με τον σκύλο της «Περιπόλου» και πρόσφατες μελέτες του εμβληματικού έργου με υπέρυθρη ανακλαστογραφία έδειξαν πολύ περισσότερες ομοιότητες στην αρχική απόδοση των δύο σκύλων. Ωστόσο στην τελική εκδοχή ο Ρέμπραντ επέλεξε να δώσει έναν περισσότερο ενεργητικό ρόλο στον σκύλο, απεικονιζόμενο να γαβγίζει με τη γλώσσα έξω, παραλλάσσοντας το αρχικό σχέδιο του Ντε Βένε.
«Hecce Homo»
Τιτσιάνο, Συλλογή δρος Ανδρέα Πίττα, Κύπρος
Έναν άγνωστο άνδρα με λεπτό μουστάκι και πένα στο χέρι, να στέκεται δίπλα σε μια στοίβα χαρτιά ή βιβλία, ζωγράφισε ο Τιτσιάνο πριν φιλοτεχνήσει τη σύνθεση «Hecce Homo» στην οποία απεικονίζεται ο Ιησούς με ακάνθινο στεφάνι δίπλα στον Πόντιο Πιλάτο. Η προηγούμενη χρήση του καμβά από τον σπουδαίο αναγεννησιακό δημιουργό έγινε γνωστή όταν το έργο εξετάστηκε στο πλαίσιο εργασιών συντήρησης, με απεικονιστικές μη επεμβατικές τεχνικές.
Στη συνέχεια ερευνητική ομάδα από την Κύπρο προχώρησε στην ανασύνθεση του πορτρέτου, που εικάζεται πως ήταν κάποιος τραπεζίτης ή δικηγόρος. Δεν έχει αποσαφηνιστεί πότε ο Τιτσιάνο φιλοτέχνησε το πορτρέτο πριν αναποδογυρίσει τον καμβά για να ζωγραφίσει το «Ιδού ο άνθρωπος».
«Ο Βάκχος»
Καραβάτζιο, Γκαλερία ντελί Ουφίτσι, Φλωρεντία
Ο Καραβάτζιο υπέγραψε μόνον έναν πίνακα στη ζωή του, και το έκανε με μακάβρια θεατρικότητα: με ένα σκίτσο από αίμα στο κάτω μέρος της μεγαλύτερης σύνθεσης που φιλοτέχνησε ποτέ «Ο αποκεφαλισμός του Αγίου Ιωάννη του Βαπτιστή» (1608). Δεν ήταν όμως η μοναδική φορά που ενέταξε τον εαυτό του στα έργα του.
Το 2009, μελετητές χρησιμοποίησαν εξελιγμένη υπέρυθρη ανακλαστογραφία για να δουν πίσω από κρακελαρισμένη επιφάνεια της απεικόνισης του Βάκχου, του ρωμαϊκού θεού του κρασιού, και να εντοπίσουν μια μικροσκοπική αυτοπροσωπογραφία που ο Καραβάτζιο είχε κρύψει στην αντανάκλαση της καράφας.
Η λεπτομέρεια αυτή είχε θαμπώσει από αδέξιες επεμβάσεις αποκατάστασης, αφότου η «εικόνα μέσα στην εικόνα» εντοπίστηκε για πρώτη φορά το 1922. Αυτή η παράξενη, παραμορφωμένη, φευγαλέα «σέλφι» στο δοχείο του κρασιού είναι καθοριστικής σημασίας για την ερμηνεία του έργου, καθώς ενισχύει τα θέματα της μέθης, της ψευδαίσθησης και της εύπλαστης ταυτότητας που βρίσκονται στον πυρήνα της τέχνης του Καραβάτζιο.
«Νεαρή γυναίκα που πουδράρεται»
Ζορζ Σερά, Κουρτό Γκάλερι
Σε πρώτο επίπεδο, η «Νεαρή γυναίκα που πουδράρεται» μοιάζει να είναι ένα παιγνιώδες σχόλιο για το πώς το θέμα και το ύφος αλληλεπιδρούν. Εδώ, ο Ζορζ Σερά χρησιμοποιεί την τεχνική του πουαντιγισμού – αμέτρητες μικρές τελείες συνθέτουν την εικόνα – για να απεικονίσει την ερωμένη του, Μαντλέν Κνόμπλοχ, τη στιγμή που απλώνει στο πρόσωπό της πούδρα.
Οι πινελιές μοιάζουν σαν να στροβιλίζονται στον αέρα σαν σκόνη, σχεδόν τον γεμίζουν – σαν να πουδράρουν μεταφορικά και τον θεατή που σταματά να κοιτάξει. Οι δεξιοτεχνικές αυτές πινελιές αποκαλύπτουν και σβήνουν ταυτόχρονα την εικόνα, σαν να δημιουργούν έναν κόσμο μόνο και μόνο για να τον διαγράψουν. Το αίσθημα αυτό εντείνεται από την ανακάλυψη μιας κρυμμένης αυτοπροσωπογραφίας – της μοναδικής γνωστής του Σερά – στο ανοιχτό παράθυρο, το οποίο αργότερα κάλυψε με νέες κουκκίδες που απεικονίζουν ένα ανθοδοχείο.
«Η Πέμπτη Εποχή»
Ρενέ Μαγκρίτ, Βασιλικά Μουσεία Καλών Τεχνών του Βελγίου
Στον πίνακα «Η Πέμπτη Εποχή» (1943), ο Ρενέ Μαγκρίτ απεικονίζει σε προφίλ δύο σχεδόν πανομοιότυπους άνδρες με σκούρα κοστούμια και καπέλα μπόουλερ – σύμβολα που συχνά σηματοδοτούν την παρουσία του alter ego του καλλιτέχνη. Και οι δύο κρατούν μικρούς πίνακες κάτω από το χέρι, καθώς κατευθύνονται ο ένας προς τον άλλον.
Η κίνηση δείχνει όχι τόσο μία επικείμενη σύγκρουση όσο μια παράλληλη διάβαση – μια έκλειψη, καθώς ο ένας άνδρας και ο πίνακάς του γλιστρούν πίσω από τον άλλον. Κάτω από αυτήν τη σύνθεση – έναν πίνακα με πίνακες σε κίνηση – αποκαλύφθηκε με υπέρυθρη τομογραφία ένας άλλος πίνακας: το πορτρέτο μιας μυστηριώδους γυναίκας, που μοιάζει έντονα με τη σύζυγο του Μαγκρίτ, Ζορζέτ, αλλά συνάμα φέρει και εντελώς ξεχωριστά χαρακτηριστικά. Η αποκάλυψη του κρυμμένου πορτρέτου ενισχύει τα θέματα της διπλής ταυτότητας και της αινιγματικής διττότητας που χαρακτηρίζουν τον βέλγο καλλιτέχνη.
«Το πορτρέτο ενός κοριτσιού»
Αμεντέο Μοντιλιάνι, Τέιτ, Λονδίνο
Κάποιοι άνθρωποι παραμένουν αλησμόνητοι, όσο κι αν προσπαθεί κάποιος να τους σβήσει από τη μνήμη. Ο πίνακας του Αμεντέο Μοντιλιάνι «Πορτρέτο ενός κοριτσιού» (1917) αποτελεί χαρακτηριστικό παράδειγμα. Κάτω από την εκ πρώτης όψεως ορατή εικόνα κρύβεται μια ολόσωμη μορφή γυναίκας· μερικοί μελετητές υποπτεύονται ότι πρόκειται για μια πρώην ερωμένη του καλλιτέχνη, με την οποία είχε χωρίσει έναν χρόνο νωρίτερα.
Το 2021, δύο υποψήφιοι διδάκτορες του Πανεπιστημίου του Λονδίνου χρησιμοποίησαν τεχνητή νοημοσύνη για να ανακατασκευάσουν το κρυμμένο πορτρέτο, που παρουσιάζει εντυπωσιακή ομοιότητα με την παλιά μούσα και σύντροφο του καλλιτέχνη, Μπέατρις Χέιστινγκς. Αν και η ταυτότητα και των δύο γυναικών – της φανερής και της κρυμμένης – παραμένει αβέβαιη, αυτή η επικάλυψη συνδέεται με τα μοτίβα απόκρυψης και μεταμφίεσης που διατρέχουν το έργο του Μοντιλιάνι.
