Συντάκτης: Γρηγόρης Κεντητός
Πολύ πριν εμφανιστούν τα stand up και οι τηλεοπτικές κωμωδίες, υπήρχε ένας Έλληνας που έκανε όλο τον αρχαίο κόσμο να γελά. Ονομαζόταν Μένανδρος, γεννήθηκε στην Αθήνα γύρω στο 340 π.Χ. και θεωρείται ο πρώτος άνθρωπος που κατάφερε να μετατρέψει την καθημερινότητα σε θέατρο. Για αιώνες, τα έργα του παιζόντουσαν από τη Μεσόγειο μέχρι την Αλεξάνδρεια. Και ύστερα, εξαφανίστηκαν.
Ο Μένανδρος ήταν το παιδί της «Νέας Κωμωδίας». Δεν έγραφε για θεούς και μυθολογίες, αλλά για γείτονες, έρωτες, παρεξηγήσεις, ανθρώπινες μικρότητες. Οι ήρωές του μιλούσαν όπως οι θεατές. Οι σκηνές του θύμιζαν ζωή. Η επιρροή του ήταν τεράστια: οι Ρωμαίοι τον λάτρεψαν, ο Πλαύτος και ο Τερέντιος αντέγραψαν τη φόρμα του, και η μετέπειτα ευρωπαϊκή κωμωδία – από τον Μολιέρο ως τον Σαίξπηρ – πατά επάνω στη δική του σάτιρα.
Κι όμως, για σχεδόν δύο χιλιάδες χρόνια, ο άνθρωπος που δίδαξε στον κόσμο το χιούμορ χάθηκε εντελώς. Τα έργα του υπήρχαν μόνο μέσα από αποσπάσματα, παραπομπές ή μεταφράσεις στα λατινικά. Οι λόγιοι της Αναγέννησης ήξεραν το όνομά του, αλλά όχι τη φωνή του. Κανείς δεν μπορούσε να διαβάσει ολοκληρωμένο έργο του. Ο Μένανδρος έγινε φάντασμα της ίδιας του της δόξας.
Η ανακάλυψη στην αιγυπτιακή άμμο
Το 1952, ένας παπυρολόγος που εργαζόταν κοντά στο Κάιρο ξετύλιξε έναν πάπυρο που είχε βρεθεί σε ένα ταπεινό σπήλαιο. Πάνω του υπήρχε ελληνικό κείμενο σχεδόν άθικτο. Ήταν ο «Δύσκολος» – η ιστορία ενός μοναχικού γερο-γκρινιάρη που μισεί τους πάντες, μέχρι που η ζωή τού φέρνει κοντά την κόρη του και έναν ερωτευμένο νέο. Ήταν το πρώτο ολοκληρωμένο έργο του Μενάνδρου που ερχόταν ξανά στο φως μετά από είκοσι αιώνες σιωπής.
Η ανακάλυψη συγκλόνισε τον κόσμο της αρχαιολογίας. Για πρώτη φορά μπορούσαν να δουν ολόκληρο έργο ενός ανθρώπου που όλοι θεωρούσαν χαμένο. Η γλώσσα του ήταν καθαρή, γεμάτη καθημερινές λέξεις, οι χαρακτήρες του οικείοι και αληθινοί. Οι μελετητές μίλησαν για το πιο ανθρώπινο θέατρο της αρχαιότητας. Ο Μένανδρος ξαναγεννήθηκε, αυτή τη φορά μέσα από την αιγυπτιακή άμμο.
Η δεύτερη ζωή του Μενάνδρου
Από τότε, κομμάτια κι άλλων έργων του βρέθηκαν σε παπύρους της Οξύρυγχου και αλλού. Δεν σώθηκε ποτέ ολόκληρο το έργο του, αλλά αρκούσαν αυτά για να αποδείξουν γιατί ήταν τόσο αγαπητός. Ο Μένανδρος ήταν ένας συγγραφέας χωρίς μίσος, χωρίς ηθικολογία, χωρίς διδακτισμό. Έδειχνε τους ανθρώπους όπως ήταν – αστείους, τρυφερούς, μικρούς και μεγάλους μαζί. Ίσως γι’ αυτό επιβίωσε στη μνήμη του κόσμου, ακόμη κι όταν τα λόγια του χάθηκαν.
Σήμερα, λίγοι γνωρίζουν το όνομά του. Κι όμως, κάθε φορά που βλέπουμε μια ρομαντική κωμωδία, έναν έρωτα που μπλέκεται, μια παρεξήγηση που λύνει μια ιστορία, βλέπουμε ένα μικρό κομμάτι του. Ο Μένανδρος δεν επινόησε μόνο το γέλιο, αλλά τον τρόπο που το θέατρο – και αργότερα ο κινηματογράφος – μιλά για την ανθρώπινη ζωή.
Ίσως γι’ αυτό, όταν βρέθηκε εκείνος ο πάπυρος στην Αίγυπτο, οι μελετητές ένιωσαν πως δεν διάβαζαν απλώς ένα αρχαίο έργο, αλλά μια φωνή που επέστρεφε ύστερα από δύο χιλιάδες χρόνια σιωπής. Μια φωνή που, όσο κι αν θάφτηκε, δεν σταμάτησε ποτέ να γελά.
