Κείμενο: Γεώργιος Σαρρής
Το καλοκαίρι του 2015, η Ελλάδα βρέθηκε σε μια κρίσιμη στιγμή της νεότερης Ιστορίας της. Η οικονομική ύφεση, η ανεργία και η κοινωνική ανασφάλεια είχαν φτάσει σε δυσθεώρητα ύψη. Ο λαός αισθανόταν εξαθλίωση και απογοήτευση. Η κυβέρνηση του 41χρονου Αλέξη Τσίπρα έχει ανέλθει στην εξουσία μόλις πριν από 6 μήνες και μέσα στις επόμενες εβδομάδες κινδύνευε να την χάσει, καθώς αποτύγχαναν όλες οι διαπραγματεύσεις με τους δανειστές της χώρας.
Χωρίς την αποδοχή ενός νέου πακέτου διάσωσης η πολύπαθη ελληνική οικονομία θα οδηγούνταν σε πλήρη χρεοκοπία. Οι Ευρωπαίοι ηγέτες ξεκαθαρίζουν ότι κάτι τέτοιο θα συνεπαγόταν και επιστροφή στη δραχμή.
Ο πρωθυπουργός προβληματίζεται. Θέλει μεν τη χρηματική βοήθεια, καθώς τα αποθεματικά των εγχώριων ταμείων είχαν εξαντληθεί, αλλά όχι και τα επαχθή μέτρα που συνεπάγονταν. Αδιέξοδο. Μέσα σε αυτό το κλίμα αβεβαιότητας, ο Αλέξης Τσίπρας συζητώντας με τους συνεργάτες του, ρίχνει στο τραπέζι την ρηξικέλευθη πρόταση: «Τη λύση θα τη δώσει ο λαός, θα κάνουμε δημοψήφισμα». Έτσι κι έγινε… Ήταν Παρασκευή 26 Ιουνίου 2015 όταν ανακοινώθηκε. Σοκ.
Κλείσιμο τραπεζών, δελτίο στα καύσιμα και IOU
Πώς φτάσαμε όμως ως εκεί; Οι πρώτες σκέψεις για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος είχαν γίνει από τις αρχές Απριλίου και ειδικότερα λίγο πριν τη Μεγάλη Εβδομάδα. Ο πρωθυπουργός, αντιλαμβανόμενος ότι οι «έντιμες», όπως τις χαρακτήριζε, διαπραγματεύσεις με τους εκπροσώπους του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου, της Κομισιόν και της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας δεν καταλήγουν σε θετικό αποτέλεσμα, δίνει εντολή στον υπουργό Οικονομικών Γιάνη Βαρουφάκη να του ετοιμάσει μια έκθεση με όλες τις επιπτώσεις σε περίπτωση που εγκαταλείπαμε την ευρωζώνη. Πράγματι, μέσα στα επόμενα εικοσιτετράωρα ο υπουργός με τον φίλο του αμερικάνο οικονομολόγο Τζέιμς Γκαλμπρέιθ παρουσιάζει στο Μαξίμου όλα τα δυσμενή σενάρια.
Εξηγούν στον πρόεδρο της κυβέρνησης ότι μεταξύ άλλων απαιτείται εθνικοποίηση της Τράπεζας της Ελλάδος, κλείσιμο των χρηματοπιστωτικών ιδρυμάτων, έλεγχος στα καύσιμα, δελτίο στα τρόφιμα και στα φάρμακα, εκτύπωση υποσχετικών (IOU) για να πληρωθούν μισθοί και συντάξεις, επιστράτευση δημοσίων υπαλλήλων και συντονισμένη κινητοποίηση της Ελληνικής Αστυνομίας και του Στρατού.
Αντιλαμβανόμενος το μέγεθος της καταστροφής που θα μπορούσε να επέλθει, ο πρωθυπουργός κάθεται και σκέφτεται όλους τους πιθανούς τρόπους αντιμετώπισης της δημοσιονομικής κρίσης που απειλεί να συμπαρασύρει σαν τσουνάμι τη χώρα και τον ίδιο. Τότε είναι που πρωτοσκέφτηκε το δημοψήφισμα αν οι σκληρές διαπραγματεύσεις με την τρόικα (που είχαν μετονομαστεί σε «θεσμούς») στο τέλος κατέρρεαν.
Οι πληροφορίες αναφέρουν ότι λίγο πριν το Πάσχα ζητάει να γίνει όλη η απαιτούμενη προετοιμασία για παν ενδεχόμενο. Να συνταχθεί δηλαδή η σχετική Πράξη Νομοθετικού Περιεχομένου με ανοικτή ημερομηνία, να υπολογιστούν οι προθεσμίες που απαιτούνται βάσει της κείμενης νομοθεσίας για τη διεξαγωγή δημοψηφίσματος και να υπάρξει η απαραίτητη προμήθεια φακέλων και ψηφοδελτίων γιατί έτσι όπως πήγαινε η κατάσταση, μπορεί στο τέλος να μην υπήρχαν χρήματα ούτε για την απαιτούμενη ποσότητα χαρτιού όπως ομολογούν σήμερα οι γνωρίζοντες. Γι’ αυτό έγιναν όλα τόσο γρήγορα τον Ιούλιο, ήταν έτοιμα από πολύ πιο πριν.
Οι διαπραγματεύσεις και η προσθήκη Τσακαλώτου
Όσο περνούσαν οι μέρες ο Υπουργός Οικονομικών βρισκόταν όλο και σε πιο δύσκολη θέση στις συνεδριάσεις των Eurogroup. Στις 22 Απριλίου, ο επικεφαλής του άτυπου ευρωπαϊκού οργάνου Τόμας Βίζερ ξεκαθαρίζει στη συνάντηση των υπουργών Οικονομικών της ευρωομάδας που διεξάγεται στη Ρίγα ότι «η ρευστότητα στην Ελλάδα επαρκεί μέχρι τον Ιούνιο». Η στασιμότητα των διαπραγματεύσεων στην πρωτεύουσα της Λετονίας οδηγεί σε πολιτικές εξελίξεις καθώς αποφασίζεται στη νέα διαπραγματευτική ομάδα να προστεθεί και ο οικονομολόγος Ευκλείδης Τσακαλώτος. Από την πλευρά του ο γερμανός Υπουργός Οικονομικών Βόλφγκανγκ Σόιμπλε ξεκαθαρίζει τον επόμενο μήνα ότι τα περιθώρια για τη χώρα μας στενεύουν και πως κινούμαστε προς τη λάθος κατεύθυνση.
Οι διαπραγματεύσεις δεν προχωρούν ικανοποιητικά και το πρόγραμμα χρηματοδότησης τον Ιούνιο τελειώνει. Τα μέσα ενημέρωσης κάνουν λόγο για οικονομικό Αρμαγεδδώνα που ενσκήπτει οσονούπω πάνω από τη χώρα ενώ κάποια τηλεοπτικά κανάλια βάζουν στην οθόνη μέχρι και ρολόι με αντίστροφη μέτρηση, μέχρι τη στιγμή που η Ελλάδα θα βρεθεί εκτός προγράμματος χρηματοδότησης την 30ή Ιουνίου. Μετά την εμπλοκή που καταγράφεται στις 24 Ιουνίου λόγω διαφωνίας των εταίρων με την τελευταία ελληνική πρόταση που κατατίθεται, επανέρχεται πλέον σχεδόν νομοτελειακά το ενδεχόμενο διεξαγωγής δημοψηφίσματος.
Το κρίσιμο βραδινό υπουργικό συμβούλιο
Ο Αλέξης Τσίπρας ανακοινώνει την πρότασή του σε μια έντονα φορτισμένη σύσκεψη του κυβερνητικού συμβουλίου στο Μέγαρο Μαξίμου το βράδυ της Παρασκευής 26 Ιουνίου, που λίγη ώρα αργότερα θα μετατραπεί σε Υπουργικό Συμβούλιο. Όπως είμαστε σε θέση να γνωρίζουμε σήμερα, συνομιλώντας με πρόσωπα που μετείχαν σε αυτή τη συνεδρίαση, τα μέλη της κυβέρνησης είχαν χωριστεί στα δύο εκείνη τη νύχτα. Υπέρ της επανεξέτασης της συμφωνίας που μας πρότειναν οι θεσμοί ακόμη κι αν πρόβλεπε δύσκολα δημοσιονομικά μέτρα, είχαν ταχθεί ο αντιπρόεδρος της κυβέρνησης Γιάννης Δραγασάκης, ο Υπουργός Εσωτερικών και Διοικητικής Ανασυγκρότησης Γιάννης Βούτσης, ο επικεφαλής της διαπραγματευτικής ομάδας με τους οικονομικούς εταίρους Ευκλείδης Τσακαλώτος ο Υπουργός Οικονομίας, Υποδομών, Ναυτιλίας και Τουρισμού Γιώργος Σταθάκης αλλά και ο γραμματέας του Υπουργικού Συμβουλίου και νομικός Σπύρος Σαγιάς.
Την ίδια ώρα ζητούσαν από τον πρωθυπουργό να συνεχίσει να τηρεί μια σκληρή γραμμή και να προχωρήσει στη διεξαγωγή δημοψηφίσματος ο Υπουργός Οικονομικών Γιάνης Βαρουφάκης και ο Υπουργός Επικρατείας Νίκος Παππάς. Η συνεχής επιμονή του νυν επικεφαλής του πολιτικού φορέα ΜέΡΑ25 να ζητά δημοψήφισμα προκάλεσε την αντίδραση πολλών παριστάμενων. Οι Δραγασάκης και Σταθάκης καθώς επίσης και η αναπληρώτρια Υπουργός Εργασίας για την καταπολέμηση της ανεργίας Ράνια Αντωνοπούλου ζητούν να αποπεμφθεί ο Βαρουφάκης από την κυβέρνηση. Μαζί τους τάσσεται και ο επικεφαλής του Συμβουλίου Οικονομικών Εμπειρογνώμων και μετέπειτα αναπληρωτής υπουργός Οικονομικών, Γιώργος Χουλιαράκης.
Τρεις ημέρες αργότερα, Σαγιάς και Βαρουφάκης αντάλλαξαν βαριές κουβέντες και παραλίγο να πιαστούν στα χέρια. «Είσαι πολιτικός απατεώνας» φέρεται να είπε ο υπουργός Οικονομικών στον γραμματέα του Υπουργικού Συμβουλίου. «Απατεώνας είσαι και φαίνεσαι» απάντησε ο κ. Σαγιάς που υποστήριζε ότι «με το δημοψήφισμα καταστρέφουμε τη χώρα». Το αποτέλεσμα ήταν αφενός να παραιτηθεί ο κ. Σαγιάς και αφετέρου να διεξαχθεί το δημοψήφισμα.
Η πρόταση του δημοψηφίσματος
Στη μια το πρωί της 26ης προς την 27η Ιουνίου ο πρωθυπουργός απευθύνει μήνυμα προς τον ελληνικό λαό καλώντας τον ν’ αποφασίσει με την ψήφο του «εάν πρέπει να γίνει αποδεκτό το σχέδιο συμφωνίας το οποίο κατέθεσαν η Ευρωπαϊκή Επιτροπή, η Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα και το Διεθνές Νομισματικό Ταμείο στο Eurogroup στις 25 Ιουνίου και αποτελείται από δύο έγγραφα, τα οποία συγκροτούν την πρόταση επί της οποίας προτείνεται το δημοψήφισμα». Το πρώτο έγγραφο τιτλοφορείται «Reforms for the completion of the Current Program and Beyond» (Μεταρρυθμίσεις για την ολοκλήρωση του τρέχοντος προγράμματος και πέραν αυτού) και το δεύτερο «Preliminary Debt sustainability analysis» (Προκαταρκτική ανάλυση βιωσιμότητας χρέους). Όσοι από τους πολίτες της χώρας απέρριπταν την πρόταση των τριών θεσμών θα έπρεπε να ψηφίσουν: ΟΧΙ/ΔΕΝ ΕΓΚΡΙΝΕΤΑΙ. Όσοι από τους πολίτες της χώρας συμφωνούσαν με την πρόταση των τριών θεσμών θα έπρεπε να ψηφίσουν: ΝΑΙ/ΕΓΚΡΙΝΕΤΑΙ». Ελάχιστοι είναι οι Έλληνες που κάθισαν να διαβάσουν τα σχετικά κείμενα που συν τοις άλλοις στην πορεία τροποποιήθηκαν κιόλας.
Ο κόσμος δείχνει να διχάζεται. Στην πλατεία Συντάγματος διεξάγονται ογκώδη συλλαλητήρια τόσο υπέρ του «Ναι» όσο και υπέρ του «Όχι». Η κυβέρνηση, ο ΣΥΡΙΖΑ και οι «Ανεξάρτητοι Έλληνες» τάσσεται ανοικτά υπέρ του «Όχι». Να ρίξουν αρνητική ψήφο καλεί τους οπαδούς της και η Χρυσή Αυγή.
Η Νέα Δημοκρατία υποστηρίζει ότι το ερώτημα είναι ουσιαστικά «Ναι ή Όχι στην ευρωζώνη» και τονίζει ότι οι πολίτες θα πρέπει να ταχθούν υπέρ του Ναι, υπέρ δηλαδή της παραμονή μας στο κοινό νόμισμα. Ανάλογη είναι και η θέση του Ποταμιού.
Το ΠΑΣΟΚ θεωρεί το δημοψήφισμα αντισυνταγματικό παίρνοντας θέση για καταψήφιση της διεξαγωγής του, το ΚΚΕ δηλώνει πως ο λαός πρέπει να πει το μεγάλο όχι στη συμφωνία, ενώ ο Λαϊκός Ορθόδοξος Συναγερμός συστήνει αποχή του κόσμου, ώστε να μην διαταραχθεί η εθνική ενότητα.
Σε κοινοβουλευτικό επίπεδο, από την ονομαστική ψηφοφορία που διεξήχθη τις πρώτες πρωινές ώρες της 28ης Ιουνίου, προέκυψε μια ξεκάθαρη πλειοψηφία υπέρ της διεξαγωγής του δημοψηφίσματος. 178 βουλευτές τάχθηκαν υπέρ της διεξαγωγής και 120 κατά, επί συνόλου 298 παριστάμενων.
Οι αντιδράσεις από το εξωτερικό
Μόλις έγινε γνωστό ότι θα διεξαχθεί δημοψήφισμα, στο εξωτερικό υπήρξαν έντονες αντιδράσεις. Ο πρόεδρος της Κομισιόν Ζαν Κλοντ Γιούνκερ δήλωσε ότι «στο δημοψήφισμα οι Έλληνες πολίτες καλούνται να απαντήσουν αν θα παραμείνουν στο Ευρώ ή θα επιστρέψουν στην δραχμή», άποψη που συμμερίστηκαν σχεδόν όλες οι κυβερνήσεις των μεγάλων χωρών της γηραιάς ηπείρου όπως η Γερμανία, η Γαλλία και η Ιταλία. Μάλιστα η Ευρωπαϊκή Επιτροπή εξέφρασε την έκπληξή της για το γεγονός ότι η ελληνική κυβέρνηση ζητά τη γνώμη του λαού για την πρόταση των θεσμών που είχε κατατεθεί της 25ης Ιουνίου, από τη στιγμή που στις 26 Ιουνίου υπήρχε μια νέα, επικαιροποιημένη πρόταση.
Η κυβέρνηση Τσίπρα απάντησε πως δεν ενημερώθηκε για την νέα αυτή πρόταση και πως σε γνώση της υπήρχε μόνο η πρόταση που της είχε τεθεί στις 25 του μηνός. Υποστήριξε δε ότι η πρόταση που είχε στα χέρια της ενείχε χαρακτήρα τελεσιγράφου από τον πρόεδρο του Eurogroup, Γερούν Ντάισελμπλουμ.
Ο κ. Γιούνκερ πάντως αρνήθηκε κατηγορηματικά πως υπήρξε κάποιο τελεσίγραφο προς την Ελλάδα και αντέτεινε πως δεν λειτουργούν με αυτόν τον τρόπο οι θεσμοί στην Ευρωπαϊκή Ένωση. Επί της ουσίας δηλαδή καλούμασταν να αποφασίσουμε για μια πρόταση που πλέον δεν υπήρχε στο τραπέζι. Ο δρόμος όμως δεν είχε γυρισμό.
Κλείσιμο των τραπεζών και capital controls
Στις 28 Ιουνίου η κυβέρνηση αναγκάζεται να κλείσει τις τράπεζες και να εφαρμόσει έλεγχο στα τραπεζικά εμβάσματα. «Για τρεις εβδομάδες» όπως επισημαίνει. Όλοι τρέχουν καθημερινά στα ATM’s για να βγάλουν τα 60 ευρώ που μπορούν να σηκώνουν – αρκεί βέβαια να έχουν χρήματα στον τραπεζικό τους λογαριασμό. Εν μέσω των capital controls οι δημοσκοπήσεις αρχικά δείχνουν ότι θα επικρατήσει το «Ναι» και μάλιστα με διαφορά, αλλά όσο προχωρούν οι μέρες τα αποτελέσματα των σφυγμομετρήσεων δείχνουν ότι θα υπάρξει ντέρμπι.
Την βραδιά των αποτελεσμάτων στο Μέγαρο Μαξίμου επικρατεί αναστάτωση. Η κυβέρνηση επισήμως έχει ταχθεί υπέρ του «Όχι», αλλά μύχια αρκετά μέλη επιθυμούν να επικρατήσει το «Ναι» προκειμένου να «λυθούν τα χέρια» του οικονομικού επιτελείου και να επέλθει μια συμφωνία ώστε να προχωρήσει το μεταρρυθμιστικό πρόγραμμα παρακάτω. Πρωθυπουργός και υπουργοί παρακολουθούν με αγωνία τα αποτελέσματα στην τηλεόραση. Εν τέλει, θα επικρατήσει το «Όχι» με ποσοστό 61,31% έναντι 38,69% του «Ναι». Τόσο μεγάλη διαφορά της τάξης του 22,62% δεν την περίμενε κανείς.
Ο Αλέξης Τσίπρας και οι παριστάμενοι ξεσπούν σε χειροκροτήματα και χαμογελούν. Στο Μαξίμου βρίσκονται μεταξύ άλλων ο Πάνος Σκουρλέτης, ο Δημήτρης Στρατούλης, ο Τέρενς Κουίκ, ο Αλέξης Χαρίτσης και η Θεανώ Φωτίου. Ο ελληνικός λαός έχει συνταχθεί για δεύτερη φορά μαζί τους μετά τις εθνικές εκλογές του Ιανουαρίου. Όσο περνά η ώρα όμως σκέφτονται την επόμενη μέρα, αναλογιζόμενοι με ποιο τρόπο θα διαχειριστούν το αποτέλεσμα. Ο αρχικός ενθουσιασμός δίνει τη θέση του στον προβληματισμό.
«Ο Αλέξης ζήτησε την παραίτησή μου…»
Ο πρωθυπουργός αποσύρεται στο γραφείο του. Λίγα λεπτά αργότερα φθάνει στο Μαξίμου και ο Βαρουφάκης. Μόλις τον βλέπει ένας από τους κορυφαίους υπουργούς της κυβέρνησης σπεύδει να τον συγχαρεί. «Συγχαρητήρια Γιάννη, κερδίσαμε». Ο μέχρι τότε επικεφαλής του οικονομικού επιτελείου θα του απαντήσει: «Τι κερδίσαμε ρε συ, ο Αλέξης ζήτησε την παραίτησή μου…». Όλοι αρχίζουν να αντιλαμβάνονται ότι η κυβέρνηση ετοιμάζεται για αναδίπλωση.
Ο κ. Τσίπρας τηλεφωνεί στον Γάλλο πρόεδρο Φρανσουά Ολάντ και τον ενημερώνει πως είναι έτοιμος να διαπραγματευτεί μια έντιμη συμφωνία. «Σε καταλαβαίνω, αλλά θα πρέπει να υπάρξει ομόφωνη απόφαση των πολιτικών αρχηγών ότι στηρίζουν την παραμονή της Ελλάδας στην Ευρώπη» του απαντά.
Ο πρωθυπουργός πρέπει να κινηθεί γρήγορα. Απευθύνει διάγγελμα προς τον ελληνικό λαό ερμηνεύοντας το αποτέλεσμα του δημοψηφίσματος ως εντολή για διαπραγμάτευση και όχι για ρήξη με την Ευρώπη. Οι διαβουλεύσεις για άμεση σύγκληση του συμβουλίου των πολιτικών αρχηγών έχουν ξεκινήσει πριν ανακοινωθεί επίσημα το τελικό αποτέλεσμα.
Στα γραφεία της Νέας Δημοκρατίας όμως, εξελίσσονται άλλα σημαντικά γεγονότα. Ο πρόεδρος του κόμματος Αντώνης Σαμαράς, συζητά με στενούς συνεργάτες του το ενδεχόμενο να παραιτηθεί από την ηγεσία του κόμματος από τη στιγμή που δεν επικρατεί το «ΝΑΙ». Μέσα στη νύχτα οριστικοποιεί την απόφασή του. Θεωρεί ότι ηττήθηκαν οι θέσεις του και παραδίδει την σκυτάλη της προεδρίας προσωρινά, στον Ευάγγελο Μεϊμαράκη.
Ο Μεϊμαράκης ήταν αυτός που είχε εισηγηθεί στο κόμμα του την αποχή από το δημοψήφισμα, αλλά δεν εισακούστηκε. Έτσι, όταν την επόμενη μέρα στις 10:00 το πρωί συγκαλείται το Συμβούλιο Πολιτικών Αρχηγών, στο Προεδρικό Μέγαρο, επιτίθεται φραστικά στον Αλέξη Τσίπρα: «Γιατί έκανες δημοψήφισμα; Πες μας τώρα πώς θα το καταπιείς το αποτέλεσμα» φέρεται να του είπε. Ο πρωθυπουργός ήταν σε κακή κατάσταση εξαιτίας της βαρύτητας των στιγμών.
Το «όχι» που έγινε «ναι»
Η ώρα περνάει. Στην Ευρώπη περιμένουν ένα «Ναι» ή ένα «Όχι» στο σχέδιο σωτηρίας με τα επαχθή οικονομικά μέτρα, που έχει προταθεί. Ο επικεφαλής του Ποταμιού Σταύρος Θεοδωράκης ζητά «να φύγουν οι πρακτικογράφοι και να μιλήσουμε καθαρά, η χώρα καταρρέει, πρέπει να κάνουμε ό,τι μπορούμε για να παραμείνουμε στην Ευρώπη». Ο πρόεδρος των ΑΝΕΛ Πάνος Καμμένος προτείνει «να μπούμε σε ένα αεροπλάνο και να πάμε όλοι μαζί στις Βρυξέλλες», αλλά οι παριστάμενοι δεν δείχνουν να συμμερίζονται μια τέτοια πρόταση. Ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας Προκόπης Παυλόπουλος μιλά με τον Γάλλο πρόεδρο Ολάντ που ξεκαθαρίζει ότι περιμένει μια απάντηση έως τις έξι το απόγευμα για να την μεταφέρει και στους υπόλοιπους Ευρωπαίους ηγέτες.
Ξεκινά να γράφεται ένα κείμενο που θα είχε τις υπογραφές όλων, εκτός από αυτή του γ.γ. του ΚΚΕ Δημήτρη Κουτσούμπα. Στην αρχή πάει να υπαγορεύσει κάτι ο Αλέξης Τσίπρας. Οι υπόλοιποι τον σταματούν. Του εξηγούν πως «εδώ που έχουμε φτάσει, πρέπει να πούμε ένα ξεκάθαρο «Ναι» και όχι μισόλογα». Σε λίγη ώρα θα ήταν έτοιμο το κείμενο των 356 λέξεων που θα έκανε και επισήμως το «Όχι», «Ναι».
Μέσα στα επόμενα εικοσιτετράωρα τα κόμματα ψηφίζουν στη Βουλή το γενικό πλαίσιο του προγράμματος οικονομικής προσαρμογής των θεσμών, που θα μείνει στην Ιστορία ως «Τρίτο Μνημόνιο». Η κύρωσή του, υπερψηφίστηκε παραμονή της Παναγίας, 14 Αυγούστου 2015 με 222 «ναι», 64 «όχι» και 11 «παρών». Μεταξύ όσων αρνήθηκαν ή απείχαν από τη θετική ψήφο, ήταν και 44 βουλευτές του κυβερνητικού κόμματος, του ΣΥΡΙΖΑ. Οι 25 εξ αυτών ανεξαρτητοποιούνται για να δημιουργήσουν το αντιμνημονιακό κόμμα «Λαϊκή Ενότητα», γεγονός που προκάλεσε την παραίτηση της κυβέρνησης και την προκήρυξη βουλευτικών εκλογών για τις 20 Σεπτεμβρίου. Σε αυτές ο ΣΥΡΙΖΑ επανεκλέγεται και συγκυβερνά και πάλι με τους ΑΝΕΛ. Η τυπική έξοδος από τα μνημόνια, θα έρθει τρία χρόνια αργότερα. Το γεγονός θα εορταστεί με ειδική τελετή στο Ζάππειο. Σε αυτή, ο Αλέξης Τσίπρας θα εμφανιστεί για πρώτη φορά ως πρωθυπουργός, με γραβάτα.
