Η βιομηχανική ανάπτυξη στην Λαυρεωτική στα τέλη του 19ου αιώνα «γέννησε» μια πόλη, το Λαύριο. Οι πολλοί εργαζόμενοι στις βιομηχανίες της περιοχής με καταγωγή από διάφορα μέρη της Ελλάδας, κυρίως τις Κυκλάδες και την Πελοπόννησο, δημιούργησαν μια πόλη η οποία λόγω των ιδιαίτερων οικονομικών δυνατοτήτων της παραγωγικής δραστηριότητας, μεγαλούργησε πολιτιστικά αφήνοντας πίσω της πολλά ιστορικά μνημεία τόσο σε κτίρια αρχιτεκτονικού κάλλους, σε υποδομές πρωτόγνωρες για την εποχή, όσο και στην κουλτούρα των εποίκων, οι απόγονοι των οποίων ακόμα και σήμερα προστατεύουν και συντηρούν εναπομείναντα μνημεία του βιομηχανικού παρελθόντος της πόλης τους.
Σήμερα δύο παλιοί φανοστάτες ηλεκτροφωτισμού του 1893, καλαίσθητα στοιχεία της πολιτιστικής κληρονομιάς του Λαυρίου, κοσμούν την είσοδο του Δημαρχείου, που και το ίδιο αποτελεί μνημείο αρχιτεκτονικής της εποχής. Οι δύο φανοστάτες βρίσκονταν σε ιδιωτικούς χώρους και μεταφέρθηκαν με τη σύμφωνη γνώμη των ιδιοκτητών τους.
Ο κος Αριστείδης Γ. Κανατούρης παραθέτει ιστορικά στοιχεία επί του θέματος μετά από σχετική του έρευνα στα Γενικά Αρχεία του Κράτους και Βιβλιοθήκες.
Ο πρώτος δηµοτικός φωτισµός του Λαυρίου και των προαστείων του, (Καµάριζα έγινε ανεξάρτητη Κοινότητα το 1948), γινόταν µε φανούς πετρελαίου που ήταν τοποθετημένοι σε ξύλινους στύλους. Ο ρηξικέλευθος πρώτος Δήµαρχος Λαυρεωτικής Αλέξανδρος Καµπάς (1891-1895), αµέσως µε την ανάληψη των καθηκόντων του πρότεινε και το Σώμα ενέκρινε στις 22-11-1891 την «προσθήκη 50 νέων φανών» και την αντικατάσταση του φωτισµού από πετρέλαιο σε ηλεκτρικό ρεύµα, µε το αιτιολογικό «την άνετον και ασφαλή των εργαζοµένων µετάβασιν εις αµφοτέρας τας εταιρίας, το πλείστον των οποίων έχει νυκτερινήν εις αυτάς εργασίαν».
Παίρνοντας ως υπόδειγµα τους μεταλλικούς φανοστάτες του Δήµου Αθηναίων, παρήγγειλε 80 παρόµοιους για τον Δήµο Λαυρεωτικής, οι οποίοι κατασκευάστηκαν στο Μηχανουργείο της Εταιρείας Μεταλλουργείων Λαυρίου (της γνωστής µας ως «Ελληνική Εταιρεία») και τοποθετήθηκαν σε διάφορα σηµεία στην πόλη του Λαυρίου, σε δηµόσιους χώρους και κατά µήκος της προκυµαίας στο λιµάνι, και στην Καµάριζα. Οι φανοστάτες αυτοί έχουν ανάγλυφη την ταυτότητά τους «ΔΛ» (Δήµος Λαυρεωτικής) και την χρονολογία «1893», και έχουν αποτυπωθεί σε διάφορες παλαιές φωτογραφίες. «Αντί των ευαρίθµων και σεσηπότων ξυλίνων στύλων των φανών, ετοποθετήθησαν περί τους 80 σιδηροί τοιούτοι όµοιοι των εν τη πρωτευούση» αναφέρεται στα έργα του Δηµάρχου Αλ. Καµπά (Εφηµ. ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ, 2-12-1895).
Εκτός από αυτούς τους φανοστάτες-κολώνες, την ίδια εποχή τοποθετήθηκαν και φανοστάτες-βραχίονες σε πολλά δηµόσια και ιδιωτικά κτήρια του Λαυρίου (που ευτυχώς διασώζονται µέχρι σήµερα) και ένα χρόνο αργότερα τοποθετήθηκαν 8 µεγάλου ύψους φανοστάτες-κολώνες στην κεντρική πλατεία. Ο φωτισµός τους έγινε µε παροχή ηλεκτρικού ρεύµατος από την τότε κραταιά Ελληνική Εταιρεία. Και πάλι, ανατρέχοντας στον τύπο πληροφορούµαστε ότι «Μετά πολλάς µελέτας ίνα φωτισθή η πόλις δι’αεριόφωτος συνεβλήθη ο δήµος µετά της Ελληνικής Εταιρίας και ήδη η µεγάλη πλατεία και τα κυριότερα µέρη της πόλεως φωτίζονται δι’ηλεκτρικού φωτός» (Εφηµ. ΠΑΛΙΓΓΕΝΕΣΙΑ, ό.π.). Και άλλο δηµοσίευµα της ίδιας εφημερίδας (4-6-1894) αναφέρει «Ηλεκτρικόν φώς εν Λαυρίω: Το Δηµοτ. Συµβούλιον της Λαυρεωτικής, τη συγκαταθέσει και του διευθυντού της Ελληνικής Εταιρίας εψήφισε πίστωσιν 1770 δρ. όπως τεθώσιν οκτώ ηλεκτρικοί φανοί εν τη πλατεία και τη αυτόθι λεωφόρω, επειδή ο δια πετρελαίου φωτισµός είναι ανεπαρκής».
Με την πάροδο του χρόνου και στο πλαίσιο κακώς εννοούµενου «εκσυγχρονισµού», οι φανοστάτες-κολώνες ξηλώθηκαν και χάθηκαν και µαζί µ’ αυτούς και ένα κοµµάτι της ιστορίας του Δήµου µας. Διασώθηκαν όµως: ένας από τους 8 µεγάλους στην παιδική χαρά της Νεάπολης, και τρεις µε την ένδειξη «ΔΛ-1893» στην Καµάριζα (2 σε ιδιωτικούς χώρους και 1 σε δηµοτικό χώρο) και τρεις άλλοι χωρίς ένδειξη: ένας στο συντριβάνι της «Ψαραγοράς», ένας νότια του Μνηµείου Ηρώων και ένας µπροστά από τον ΟΤΕ στο Λαύριο.
Δεν θα έπρεπε λοιπόν, ο Δήµος να διαφυλάξει, να αναδείξει και να προβάλει όσους έχουν αποµείνει; Πρόσφατα ο φανοστάτης από την Νεάπολη συντηρήθηκε από τον Δήµο και τοποθετήθηκε σε περίοπτη θέση στο νότιο άκρο της κεντρικής πλατείας. Ποια θα ήταν η καταλληλότερη θέση για τους δύο άλλους φανοστάτες της Καµάριζας, παρά η είσοδος του Δηµαρχείου µας όπου θα παραµένουν αδιάψευστοι µάρτυρες της τοπικής µας ιστορίας;”
Αριστείδης Γ. Κανατούρης
2 Μαΐου 2020
