Στη ζωή, στο θάνατο και στην άρρηκτη σύνδεσή τους είναι αφιερωμένο το βιβλίο του δημοσιογράφου και συγγραφέα Γεωργίου Π. Μαλούχου που φέρει τον τίτλο «Η πιο σωστή στιγμή για να πεθάνεις». Ένα εγχειρίδιο ζωής –ή μάλλον θνητότητας– μας προσφέρει με το συγγραφικό πόνημά του ο εκλεκτός συνάδελφος, όπως επισημάναμε στην άρτι δημοσιευθείσα παρουσίαση του πραγματικά διαφορετικού αυτού βιβλίου.
Με τη ζωή και το θάνατο –ή μάλλον με τη ζωή ενόψει του θανάτου– είχε καταπιαστεί και ένα εξέχον μέλος της ελληνικής δημοσιογραφικής οικογένειας του 20ού αιώνα, ο Παύλος Παλαιολόγος, σε άρθρο του που είχε δημοσιευτεί στην εφημερίδα «Το Βήμα» ακριβώς πριν από 70 χρόνια, στις 3 Απριλίου 1953, στην κατεξοχήν ημέρα των Αγίων Παθών, τη Μεγάλη Παρασκευή.
Στο κείμενό του, που έφερε τον τίτλο «Εν όψει θανάτου», ο αείμνηστος Παλαιολόγος, ο επονομασθείς πρύτανης του χρονογραφήματος, έγραφε τα εξής:
Αυτό θα πη ισότητα. Να μην εξαιρής ούτε το Θεό. Κι’ αυτός ακόμα βαδίζει σήμερα το δρόμο προς το θάνατο. Πουθενά αλλού η ισότητα δεν εκδηλώνεται τόσο απόλυτη όσο στο βασίλειο του θανάτου. Όποιος ζη πεθαίνει. Το μόνο βέβαιο στοιχείο της ζωής. Δε θέλησε να κάνη εξαίρεση ο Ιησούς. Θα τον νιώθαμε λιγώτερο δικό μας, αν δεν περνούσε από την περιοχή του θανάτου. «Ο Δεσπότης πάντων καθοράται νεκρός». Άλλο το ζήτημα αν θα κυλήση αύριο την πέτρα του τάφου. Επισκέπτης του Άδη σήμερα ο θείος νεκρός, αποδίδει τις οφειλόμενες τιμές στο θάνατο, μας εξοικειώνει μ’ αυτόν και μας δίνει αφορμή να σκεφθούμε πόσα αγαθά κρύβει κάτω από το μαύρο μανδύα του. Η φρίκη του ανθρώπου. Αλλά και χωρίς αυτόν δεν νοείται ζωή. Η επίγνωση ότι κάπου παραμονεύει το τέλος, μας κάνει καρτερικούς στην πορεία μας.
«Γλυτώστε με απ’ το χάρο, γλυκειά είν’ η ζωή», επικαλείται ο ποιητής. Γλυκειά όμως τη ζωή την κάνει ο θάνατος. Για σκεφθήτε την χωρίς το τέρμα της. Φράση χωρίς τελεία. Ισοβίτες στην αιωνιότητα. Ανθρωπάκια σκυφτά στους αιώνες των αιώνων. Με τις οδύνες, με τις μιζέριες, με τις στερήσεις, με τις ταπεινώσεις. Και να μη βλέπης τον ακραίο σταθμό σου! Να μη μπορής να πης αυτό που είπε ο Κίπλιγκ: «Θάρρος, φίλοι, όπου και νάναι όλοι θα πεθάνουμε». Η χάρη της ζωής είναι η συντομία της. Μια πηρουνιά και σηκώνουν το τραπέζι από εμπρός σου. Ένας ασπασμός και σβύνει απ’ εμπρός σου το πρόσωπο που ασπάσθηκες. Ταξίδι με τουριστικό λεωφορείο. Το χάος αφετηρία και τέρμα. Δεν εκτιμήσαμε όσο πρέπει την αξία του θανάτου. Ίσως γιατί είμαστε βέβαιοι γι’ αυτόν, ίσως γιατί τον έχουμε πρόχειρο στο τσεπάκι σ’ ένα σωληνάριο, σ’ ένα φιαλίδιο… Πόσοι που πηγαίνουν μόνοι σε συνάντησή του! Και πόσοι άλλοι που βρίσκουν παρηγοριά και αντοχή στη σκέψη ότι αργά ή γρήγορα –πού θα τους πάη;– θάρθη ο ίδιος να τους επισκεφθή!
Παρηγοριά των πικραμένων, των πονεμένων, των αηδιασμένων. Αλλά και κάτι ακόμα: Δημιουργός της αγάπης, της καλωσύνης, της πραότητας. Με μίσος περιβάλλετε τον πολέμιο. Ο πολέμιος όμως παραδόθηκε στο θάνατο. Και να που αμέσως μαζί μ’ αυτόν νεκρώνεται και το μίσος, για να πάρη η συμπόνια τη θέση του. Όσο φουντώνει το χορτάρι του τάφου, τόσο μαραίνονται τα πάθη που είχαν αναταράξει τους ζωντανούς, όταν βρισκόταν ανάμεσά τους ο νεκρός.
Στο τελευταίο του βιβλίο «Ο Χριστιανισμός και η εποχή μας», που είναι, νομίζω, και το καλύτερο έργο του, ο κ. Παναγιώτης Κανελλόπουλος βλέπει στο θάνατο το φορέα της καλωσύνης. Και αναφέρει τον «Κάιν», το δραματικό έργο του Λόρδου Βύρωνος. Ο Άβελ σκοτώνεται από τα χέρια του αδελφού του. Ο πρώτος θάνατος στη γη. Η κατάρα του Θεού πέφτει πάνω στον αδελφοκτόνο. «Στένων και τρέμων επί της γης». Εκτός όμως από την κατάρα του Σαββαώθ, με κατάρες θέλει ο συγγραφέας να τον συνοδεύη και η Εύα: Φίδια να ξεπηδούν στα βήματά του· στάχτη να γίνωνται στο στόμα του οι καρποί της γης· ο ήλιος να του αρνηθή το φως κι’ ο ουρανός το Θεό.
Τη στιγμή εκείνη ο Βύρων φαντάζεται τη γυναίκα του Κάιν, που ακολουθεί τον καταραμένο στην απέραντη έρημο που τον περιμένει. «Πώς μπορούσε», συμπεραίνει ο κ. Κανελλόπουλος, «χωρίς σύντροφο την καλωσύνη και την καρτερία να προχωρήση ο κακός άνθρωπος στο δρόμο του; Η καλωσύνη έγινε παρηγοριά της κακίας… Ο ερχομός του θανάτου έδωσε αφορμή και στον ερχομό της καλωσύνης στον κόσμο… Ο θάνατος ως μοίρα ανθρώπινη δίνει αφορμή στον καθένα να σκέπτεται εκτός από τα συμφέροντά του, εκτός από τις ανάγκες του, και κάτι άλλο· κάτι άλλο που δεν υπηρετείται με την κακία και τον εγωισμό, με την παραγκώνιση τού πλησίον μας και με το ψέμμα. Τι ωφελεί το ψέμμα απέναντι του θανάτου; Όταν σκέπτεται ο άνθρωπος το θάνατο, σκέπτεται και κάτι άλλο εκτός από τη ζωή και τα συμφέροντά της· κι’ έτσι με οδηγό και παιδαγωγό το θάνατο, μπορεί να δείξη καλωσύνη και ανιδιοτέλεια».
«ΤΟ ΒΗΜΑ», 3.4.1953, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» & «ΤΑ ΝΕΑ»
Αλήθεια, πόσο πιο καλοί θα είμαστε, αν διανύαμε το βίο μας με τη σκέψη στο θάνατο· αν ζούσαμε την κάθε μέρα μας σα να ήταν η τελευταία μέρα της ζωής μας… Ίσως γι’ αυτό να βάδισε ο Ιησούς στο θάνατο. Για να μας εξοικειώση μαζί του, να μας κάνη να τον σκεπτόμαστε πιο συχνά, όχι για να ζούμε με το άγχος του, αλλά για να κάνουμε καλύτερο τον εαυτό μας. Η συνεχής προβολή από το Χριστιανισμό του θανάτου δεν είναι άρνηση της ζωής. Είναι η ζωή εν όψει του θανάτου. Που σημαίνει μια ζωή αποσυμφορημένη από τον εγωισμό, από την κακία, από την ιδιοτέλεια. Σημαίνει ακόμα πιο σφιχτό αγκάλιασμα της ζωής. Γιατί, όταν τη νιώθεις τόσο βιαστική και τόσο σύντομη, σφίγγεσαι με σφοδρότερο έρωτα πάνω της και χαίρεσαι την κάθε στιγμή της.
