Κείμενο Γιάννης Θ. Διαμαντής
Η Συνθήκη της Λωζάννης, από την υπογραφή της οποίας (24 Ιουλίου 1923) συμπληρώνεται σήμερα ένας αιώνας, ήταν για την Ελλάδα το αποτέλεσμα της τραγικής και καταστροφικής κατάληξης της Μικρασιατικής Εκστρατείας (1919 – 1922).
Αναμφισβήτητα όμως ήταν και το αποτέλεσμα της πολιτικής και διπλωματικής οξυδέρκειας μιας από τις κορυφαίες, διεθνώς, πολιτικές φυσιογνωμίες του 20ου αιώνα, του Ελευθέριου Βενιζέλου. Η Ελλάδα προσήλθε στο τραπέζι των διαπραγματεύσεων με την Τουρκία, έχοντας συντριβεί στρατιωτικά, μετρώντας εκατοντάδες χιλιάδες νεκρούς, αιχμαλώτους και εκτοπισμένους και αντιμέτωπη με μία πρωτοφανούς μεγέθους ανθρωπιστική και οικονομική κρίση.
Παρ’ όλα αυτά ο Ελευθέριος Βενιζέλος κατόρθωσε να επιτύχει για τη χώρα του δυσανάλογα ευνοϊκούς όρους.
Οι διαπραγματεύσεις
Χαρακτηριστικό των τουρκικών προθέσεων, κατά την έναρξη των διαπραγματεύσεων, ήταν το αίτημά τους για διενέργεια δημοψηφίσματος στη Δυτική Θράκη, με την ελπίδα ότι οι μουσουλμανικοί της πληθυσμοί θα επέλεγαν την προσάρτησή της με την Τουρκία.
Ο Βενιζέλος μιλώντας τα γαλλικά, σύμφωνα με τις μαρτυρίες σαν μητρική του γλώσσα, οδήγησε στην απόρριψη του συγκεκριμένου αιτήματος, υπενθυμίζοντας σε όλους πως ποτέ ως την ημέρα εκείνη δεν είχε επιλυθεί εδαφική διαφορά μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας, με δημοψήφισμα, αλλά και η Συνθήκη του Νειγύ (Νοέμβριος 2019) ήταν, φυσικά, σε ισχύ.
Επιπλέον, όπως αναφέρει και ο Νικόλαος Εμμανουήλ Παπαδάκης («Ελευθέριος Βενιζέλος: ο Άνθρωπος, ο Ηγέτης. Διπλωματικοί θρίαμβοι-Εκλογική ήττα και εξορία, 1917-1928) ο Βενιζέλος πρόσθεσε: «Εάν διεκδικείτε τη δυτική Θράκη, τότε θα πρέπει να παραχωρηθεί και η ανατολική Μακεδονία για να εξασφαλισθεί η πρώτη, και εν συνεχεία η κεντρική Μακεδονία για να εξασφαλιστεί η ανατολική κ.ο.κ.».
Οι διαπραγματεύσεις διήρκησαν για μήνες και δεν έλλειψαν οι φορές που οι εντάσεις και τα αδιέξοδα οδήγησαν σε διακοπή των συνομιλιών. Ο Βενιζέλος όμως είχε πάντα τον τρόπο να παρακάμπτει τα εμπόδια και δεν δίστασε ακόμα και να επισκεφθεί τον τούρκο πρωθυπουργό, Ισμέτ Ινονού, στο δωμάτιό του, προκειμένου να επιλυθούν οι μεταξύ Ελλάδος και Τουρκίας διαφορές.
Κατόπιν της υπογραφής της συνθήκης ειρήνης, η Ελλάδα υποχρεώθηκε να παραχωρήσει στην Τουρκία την Ανατολική Θράκη, την Ιμβρο, την Τένεδο και τη ζώνη της Σμύρνης. Επίσης η συνθήκη προέβλεπε και υποχρεωτική ανταλλαγή πληθυσμών μεταξύ των δύο χωρών, από την οποία εξαιρέθηκαν οι Ελληνορθόδοξοι πληθυσμοί της Κωνσταντινούπολης και οι Μουσουλμάνοι κάτοικοι της Δυτικής Θράκης.
Οι πρώτες αντιδράσεις του Βενιζέλου
Μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, ο ίδιος ο Βενιζέλος δηλώνει στο «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» και στον Γεώργιο Συριώτη: «Με ερωτάτε ποία είνε η εντύπωσίς μου εκ της υπογραφής της ειρήνης. Πώς να σας κρύψω την βαθείαν μελαγχολίαν με την οποίαν υπογράφω την συνθήκην της Λωζάνης, δι’ ης οριστικώς καταργείται η συνθήκη των Σεβρών;
»Εν τούτοις υπέγραψα με την συναίσθησιν ότι προσφέρω υπηρεσίαν εις την χώραν. Ηττήθημεν. Και μετά την πλήρη διπλωματικήν απομόνωσιν εις ην περιήλθομεν διά της πολιτικής η οποία ωδήγησεν εις την ήτταν, η επανάληψις του πολέμου ηδύνατο να οδηγήση εις πλήρη όλεθρον της Ελλάδος».
«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 25.7.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
Ο Βενιζέλος προς τους Πλαστήρα και Γονατά
Από τον Σεπτέμβριο του 1922, αμέσως μετά δηλαδή την Μικρασιατική Καταστροφή, οι βενιζελικοί στρατηγοί Νικόλαος Πλαστήρας και Στυλιανός Γονατάς είχαν προχωρήσει σε στρατιωτό κίνημα, αναλαμβάνοτας έτσι τη διακυβέρνηση της χώρας με κύριο στόχο την καθαίρεση του βασιλιά Κωνσταντίνου.
Στην Ελλάδα ήδη από το 1915 επικρατεί αυτό που η ιστοριογραφία αποκαλεί «Εθνικό Διχασμό». Ο διχασμός αυτός έχει την απαρχή του στη ρήξη μεταξύ του τότε πρωθυπουργού Ελευθερίου Βενιζέλου και του Βασιλέα Κωνσταντίνου για το αν θα έπρεπε η Ελλάδα να συμμετάσχει στον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο παίρνοντας το μέρος της Ανταντ (άποψη Βενιζέλου) ή να παραμείνει ουδέτερη, στάση που ευννοούσε τη Γερμανία και υποστήριζε ο Βασιλιάς Κωνσταντίνος.
Ο Εθνικός Διχασμός, μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών στιγμάτισε την πολιτική ζωή της χώρας μέχρι τη Μικρασιατική Καταστροφή, έχοντας μάλιστα αναμφισβήτητα συντελέσει σε αυτήν. Αμέσως λοιπόν μετά την υπογραφή της Συνθήκης της Λωζάννης, ο Βενιζέλος θέτει ως προτεραιότητα να κλείσει επιτέλους η πληγή του Εθνικού Διχασμού.
Στις 26 Ιουλίου 1923, το «ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ» δημοσιεύει τηλεγράφημα του Βενιζέλου προς την Επαναστατική Κυβέρνηση Πλαστήρα – Γονατά με το οποίο ζητά τη διενέργεια εκλογών που θα οδηγήσουν σε πολιτική ομαλότητα. Ο Βενιζέλος, μάλιστα, δεν θα διστάσει να αποκαλέσει τον διχασμό μεταξύ βενιζελικών και βασιλικών, εμφύλιο πόλεμο.
«ΕΛΕΥΘΕΡΟΝ ΒΗΜΑ», 26.7.1923, Ιστορικό Αρχείο «ΤΟ ΒΗΜΑ» | «ΤΑ ΝΕΑ»
«Ευχαρίστως αγγέλλω υμίν ότι σήμερον μ.μ. Εις την μεγάλην αίθουσαν του Πανεπιστημίου της Λωζάννης υπεγράφη η συνθήκη της ειρήνης μετά πασών των σχετικών συμβάσεων, δηλώσεων και πρωτοκόλλων.
»Η συνθήκη αυτή, συναφθείσα μετά την Μικρασιατικήν Καταστροφήν, δεν σημειώνει, ατυχώς, Ελληνικόν θρίαμβον. Αλλ’ η Επανάστασις δύναται να είνε υπερήφανος ότι αναδιοργανώσασα τον εθνικόν στρατόν έδωκε τα μέσα εις την αντιπροσωπείαν της να επιτύχη την συνομολόγησιν εντίμου ειρήνης, ήτις επιτρέπει εις την Ελλάδα, ΝΑ ΕΠΙΣΤΡΕΨΗ ΕΙΣ ΤΑ ΕΡΓΑ ΤΗΣ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΝΑ ΑΦΟΣΙΩΘΗ ΕΙΣ ΤΟ ΕΡΓΟΝ ΤΗΣ ΕΣΩΤΕΡΙΚΗΣ ΤΗΣ ΠΕΡΙΣΥΛΛΟΓΗΣ
»Εάν διά της προσεχούς διεξαγωγής ΕΛΕΥΘΕΡΩΝ ΕΚΛΟΓΩΝ ΤΕΡΜΑΤΙΣΘΗ ΟΡΙΣΤΙΚΩΣ Ο ΕΜΦΥΛΙΟΣ ΠΟΛΕΜΟΣ, επανέλθη η κανονική λειτουργία του πολιτεύματος και λυθή το προσφυγικόν ζήτημα διά της οριστικής εγκαταστάσεως των προσφύγων, η Ελλάς δύναται ν’ αποβλέπη μετ’ εμπιστοσύνης εις καλλίτερον μέλλον.
»Εγώ προσωπικώς αισθάνομαι την ανάγκην να ευχαριστήσω την Βασιλικήν Κυβέρνησιν και την Επανάστασιν διότι με περιέβαλον διά της πλήρους εμπιστοσύνης των, ήτις μοι επέτρεψε να ανταποκριθώ εις το ανατεθέν μοι δυσχερές έργον».
