Σάββατο απόγευμα, στη Δημοτική Αγορά Κυψέλης. Ο χώρος, που έχει καθιερωθεί ως σημείο συνάντησης πολιτισμού και κοινωνίας, φωτίζεται από μια ιδιαίτερη παρουσίαση. Πλημμυρίζει από χρώματα και σιωπηλές αφηγήσεις. Οι τοίχοι γίνονται ο καμβάς για τις φωνές νέων ανθρώπων που σπάνια ακούγονται. Στη μέση του αθηναϊκού αστικού τοπίου, η ομαδική έκθεση un_released ανοίγει ένα παράθυρο σε ζωές που παραμένουν εγκλωβισμένες πίσω από τα κάγκελα του Καταστήματος Κράτησης Ανηλίκων Αυλώνα.
Οι δημιουργοί είναι νεαροί κρατούμενοι, ηλικίας 18 έως 21 ετών. Αλλοι έχουν ξαναπιάσει πινέλο, άλλοι ζωγράφισαν για πρώτη φορά στη ζωή τους, ενώ κάποιοι δυσκολεύονται ακόμη και να γράψουν το όνομά τους. Ωστόσο, όλοι βρίσκουν στην πράξη της δημιουργίας μια στιγμιαία έξοδο, μια αναπνοή ελευθερίας. Στα έργα τους καθρεφτίζονται το θυμικό, η οργή, οι φόβοι, αλλά και η ελπίδα∙ αποτυπώνεται η προσπάθειά τους να αφήσουν ένα ίχνος, ένα σημάδι ότι «υπάρχουν». Η Δημοτική Αγορά Κυψέλης μετατρέπεται σε γέφυρα ανάμεσα στους «μέσα» και τους «έξω». Γιατί η τέχνη, ακόμη και με τα πιο λιτά μέσα, ακόμη και στα πιο δύσκολα περιβάλλοντα, μπορεί να ραγίσει τον τοίχο του εγκλεισμού και να αφήσει να περάσει λίγο φως.
Μιλώντας με ανθρώπους που βρέθηκαν στην έκθεση, ένιωθες πως όλοι κουβαλούσαν κάτι από την ένταση και τη σιωπή των έργων. Η Χ.Κ. (32), εκπαιδευτικός, είπε πως «είναι δύσκολο να βλέπεις τόση ψυχή και τόση ελευθερία σε πίνακες που γεννήθηκαν μέσα στα κάγκελα∙ ένιωσα πως κάθε χρώμα είναι μια κραυγή για ελευθερία». Ο Δ.Π. (25), φοιτητής Καλών Τεχνών, εκμυστηρεύτηκε πως «δεν περίμενα να νιώσω τέτοια οικειότητα με ανθρώπους που δεν έχω γνωρίσει ποτέ – σαν να ζωγράφισαν κι ένα κομμάτι δικό μου. Με έκαναν να θυμηθώ τον στίχο ενός τραγουδιού που λέει “μονάχα οι φυλακισμένοι ξέρουν την ελευθερία”». Η Ε.Μ. (41), κοινωνιολόγος, τόνισε πως «έφυγα με ένα βάρος και μια ελπίδα μαζί∙ είναι συγκλονιστικό να βλέπεις πώς η τέχνη μπορεί να ανθήσει ακόμη και εκεί όπου όλα μοιάζουν χαμένα». Οι φωνές τους έμοιαζαν να επιβεβαιώνουν πως η τέχνη μπορεί να φτάσει, έστω για λίγο, εκεί όπου η κοινωνία σπάνια κοιτάζει.
Αναστασία Πέππα: «Προκαλώ την κοινωνία να προβληματιστεί»
Ανάμεσα σε όσους γνωρίζουν από πρώτο χέρι τη δύναμη αυτής της προσπάθειας, είναι η Αναστασία Πέππα, διευθύντρια του Σχολείου Δεύτερης Ευκαιρίας στο Κατάστημα Κράτησης Νέων Αυλώνα.
Πώς ξεκίνησε αυτή η μοναδική πρωτοβουλία;
Τη χρονιά που πέρασε βίωσα κάτι πρωτόγνωρο στα σχολεία των φυλακών του Αυλώνα. Οι μαθητές μας, νεαροί κρατούμενοι, ηλικίας 18-21 ετών, σε όλες τις σχολικές βαθμίδες, Δημοτικό, Γυμνάσιο, Λύκειο και ΣΑΕΚ, εμπνεύστηκαν από τον δάσκαλό τους, τον εικαστικό και ζωγράφο Κωνσταντίνο Καλογερόπουλο, και άρχισαν να ζωγραφίζουν, αρχικά, τους γκρίζους τοίχους του προαυλίου και στη συνέχεια τις αίθουσες και τους εσωτερικούς χώρους του σχολείου.
Οσο προχωρούσε η χρονιά, όλο και περισσότεροι άρχιζαν να ενδιαφέρονται και να αγκαλιάζουν το μάθημα των εικαστικών. Περνώντας έξω από τις αίθουσες, παρατηρούσα νέους ανθρώπους που, ενώ στην αρχή αντιδρούσαν στην παρότρυνση του δασκάλου να ασχοληθούν με τη ζωγραφική, στην πορεία έδειχναν προσηλωμένοι και απορροφημένοι από το έργο τους. Αυτό με έπεισε ότι ο συνάδελφος είχε αγγίξει τις πιο ευαίσθητες και βαθιά κρυμμένες πτυχές της ψυχής τους, τις οποίες οι μαθητές μας κατέθεταν καθημερινά σε ένα χαρτί, ένα καμβά, έναν τοίχο.
Προς το τέλος της σχολικής χρονιάς και ενώ ο Κωνσταντίνος, ως αναπληρωτής εκπαιδευτικός, απολυόταν στα τέλη Ιουνίου, χωρίς να γνωρίζει αν θα υπηρετήσει ποτέ ξανά σε αυτό το σχολείο, μου εξέφρασε την ιδέα που του γεννήθηκε: τη δημιουργία μίας έκθεσης ζωγραφικής με τα έργα των μαθητών μας, μιας ολοκληρωμένης εικαστικής πρότασης, πέρα από τα όρια της φυλακής, του τσιμέντου και του σίδερου, μέσα στα οποία δημιουργήθηκαν!
Πώς αντέδρασαν οι μαθητές όταν έμαθαν πως τα έργα τους θα εκτεθούν;
Λίγες ημέρες πριν από τα εγκαίνια, μπαίνοντας σε μία – μία από τις τάξεις του σχολείου μας, ενημέρωνα τους μαθητές μας για την ιδέα, τον σχεδιασμό και την υλοποίηση της έκθεσης ζωγραφικής που οι ίδιοι δημιουργήσαν με τον δάσκαλό τους.
Οι αντιδράσεις τους με συγκλόνισαν. Αλλοι φώναζαν από χαρά, άλλοι έμειναν άφωνοι, άλλοι συγκινήθηκαν. Ολοι όμως είχαν κάτι σπουδαίο. Θυμήθηκαν στιγμές δημιουργίας, συναισθήματα που ένιωθαν κατά τη διάρκεια και μετά το πέρας κάθε έργου.
Ολοι τους εξέφρασαν την ανυπομονησία τους να δουν φωτογραφίες, βίντεο από τα εγκαίνια και την πορεία της έκθεσης και κυρίως τον κατάλογο με τα έργα τους. Δεν μπορώ, πράγματι, να φανταστώ τις αντιδράσεις τους όταν θα γίνει αυτό.
Τι κρατάτε εσείς προσωπικά από αυτή την εμπειρία;
Οσα έχω βιώσει με έχουν κατακλύσει με τόσα πολλά και τόσο έντονα συναισθήματα τα οποία ακόμα δεν μπορώ να εκφράσω. Ενα πράγμα που μπορώ όμως να πω με σιγουριά είναι ότι πήρα πολλά ως άνθρωπος μέσα από αυτή την εμπειρία, κάτι που με έκανε να κατανοήσω τον ενθουσιασμό και την προσήλωση των μαθητών μου, κατά τη διάρκεια της δημιουργίας όλων των έργων ζωγραφικής που κοσμούν τους τοίχους του σχολείου της φυλακής αλλά και τις ψυχές τους, ενώ βιώνουν έναν απάνθρωπο εγκλεισμό. Προκαλώ, λοιπόν, όλη την κοινωνία να προβληματιστεί και, στο πλαίσιο ενός αναστοχασμού, να αναρωτηθεί: είμαστε τελικά ελεύθεροι μέσα στην προσωπική μας σκλαβιά ή σκλάβοι της υποτιθέμενης ελευθερίας μας;
Χρώματα και σιωπηλές αφηγήσεις κυριαρχούνστην ομαδική έκθεση un_released που δημιούργησαν νεαροί κρατούμενοι ηλικίας 18 έως 21 ετών του Καταστήματος Κράτησης Ανηλίκων Αυλώνα
Κωνσταντίνος Καλογερόπουλος : «Είναι μια μορφή οξυγόνου, ακόμη και πίσω από τα σίδερα»
Στην καρδιά του εγχειρήματος un_released βρίσκεται ο Κωνσταντίνος Καλογερόπουλος, εικαστικός και επιμελητής της έκθεσης, ο άνθρωπος που έδωσε στους μαθητές του το πρώτο πινέλο και την πίστη ότι μπορούν να δημιουργήσουν ελεύθερα, ακόμη και μέσα στη φυλακή.
Τι σας συγκίνησε περισσότερο στα έργα των κρατουμένων και πώς τα προσεγγίσατε;
Τα έργα των παιδιών είναι το παράγωγο αποτέλεσμα μιας σχέσης, της σχέσης δασκάλου – μαθητή, που θα πρέπει να πληροί συγκεκριμένα χαρακτηριστικά, ώστε να υπάρχει η απαραίτητη εμπιστοσύνη που θα τους κάνει να νιώσουν την ελευθερία, για να εκφραστούν και να γίνουν δημιουργοί, χωρίς τον φόβο της απόρριψης, γνώριμο για αυτούς συναίσθημα.
Εφόσον προϋπάρξει αυτή η συνθήκη, τα αποτελέσματα είναι εντυπωσιακά, όπως αποτυπώνονται στα έργα τους. Αυτό που με συγκινεί περισσότερο είναι αυτή η λεπτή διαχωριστική γραμμή, που ένας άνθρωπος-μαθητής ξεπερνάει τον φόβο που τον κρατάει δεμένο στο παρελθόν και γίνεται δημιουργικός, περνάει σε φωτεινά μονοπάτια, έστω και για τον λίγο χρόνο της πράξης αυτής, μιας κίνησης που καταγράφεται σαν μια εμπειρία για τον ίδιο και αποτυπώνεται πάνω σε ένα κομμάτι χαρτί, ένα χαρτί που ταξιδεύει ανάμεσά μας.
Η προσέγγιση έγινε από εμένα, μέσα από πολλούς και διαφορετικούς ρόλους. Μια προσέγγιση με κέντρο την ψυχή του ανθρώπου που καταγράφει ζωγραφίζοντας έναν συναισθηματικό, ψυχολογικό και πνευματικό χώρο, που υπάρχει μέσα του. Αυτή την αποκάλυψη που προκύπτει από την εμπιστοσύνη που μου έδειξαν δεν είχα παρά να σας την παρουσιάσω, σε αυτήν την πρωτότυπη, σε ευρωπαϊκό επίπεδο, έκθεση ζωγραφικής, ως κάτι το ιερό.
Η επαφή με την τέχνη στη φυλακή μπορεί να λειτουργήσει ως γέφυρα επικοινωνίας με την κοινωνία;
Η τέχνη είναι μια μορφή οξυγόνου, ανεξαρτήτως φυλακής ή φυλάκισης. Ο άνθρωπος έχει την τάση να κατασκευάζει τις δικές του φυλακές. Ετσι κι αλλιώς, η διαδρομή προς την ανακάλυψη της δημιουργικότητάς του είναι μονόδρομος για να επικοινωνήσει με το «όλον», να ελευθερωθεί από τα δεσμά τού αναπόδραστου της ζωής. Εχουμε ξεχάσει να είμαστε δημιουργικοί, κινούμαστε σε αυτή τη ζωή, σχεδόν, αφηρημένα.
Η έκθεση [un_released] έρχεται να μας ξεβολέψει και να μας θέσει το ερώτημα: αν αυτά τα παιδιά, οι μαθητές μου, καταφέρνουν να είναι δημιουργικοί στις πιο δύσκολες συνθήκες διαβίωσης που μπορεί να βρεθεί ο άνθρωπος – μια φυλακή –, εμείς, οι ελεύθεροι, τι κάνουμε; Θα πρέπει να μας προβληματίσει κατά πόσο είμαστε δημιουργικοί έχοντας σχεδόν τα πάντα. Η έκθεση αυτή είναι συμβολική και μια πολύ μεγάλη γέφυρα που χτίσαμε με τον κόπο της καρδιάς μας. Το ερώτημα είναι: οι απέξω θα τολμήσουμε να την περπατήσουμε, να τους συναντήσουμε στα μισά;
Tι συναίσθημα σας άφησε συνολικά η επαφή με αυτά τα έργα;
Το αποτέλεσμα της βαθιάς συνεργασίας με τους μαθητές μου, μας άφησε αυτήν τη σημαντική παρακαταθήκη για όλη την κοινωνία, ένα καθαρά εικαστικό έργο που κληρονομήσαμε, με πολλούς συμβολισμούς, από παιδιά που ζουν και μεγαλώνουν στα κάτω ράφια αυτού του κόσμου. Αυτό το ιερό που, όταν αποκαλύπτει η ψυχή του ανθρώπου, γυμνή, μας καθηλώνει.
Αντέχουμε να τη δούμε; Τολμάμε να γδυθούμε απέναντί τους; Επομένως το συναίσθημα που προκύπτει είναι η βαθιά ευγνωμοσύνη για αυτή τη συνύπαρξη. Κλείνω με την τελευταία παράγραφο του κειμένου της έκθεσης: «Αγαπητοί μου μαθητές, καλλιτέχνες, άνθρωποι, πολύ σας ευχαριστώ για την ελευθερία που μας χαρίζετε, άθελά σας. Σε μια διαφορετική, δική μας φυλακή, μας μαθαίνετε τον τρόπο διαφυγής… Εις το επανιδείν. Καλή κοινωνία».
