Το αττικό κύπελλο του MΕΤ και μια ιστορία αρχαιοκαπηλίας – Οι ερευνητές το κατέσχεσαν

Επιμέλεια Έφη Αλεβίζου

Τα πρώτα θραύσματα της κεραμικής έφτασαν στο Μητροπολιτικό Μουσείο Τέχνης το 1978, μια αγορά από έναν Ελβετό έμπορο. Μια δεύτερη χούφτα αγοράστηκε από μια γκαλερί του Λος Άντζελες ένα χρόνο αργότερα.

Αυτά τα κεραμικά κομματάκια – μέρος του συνονθυλεύματος αρχαίων θραυσμάτων που το μουσείο συνέλεγε συστηματικά – έφεραν τα αλάνθαστα σχέδια της αρχαίας ελληνικής κεραμικής. Ένας ειδικός του Met πίστευε ότι ήταν ένα μικρό μέρος ενός σημαντικού τεχνουργήματος, ενός ποτηριού που είναι γνωστό ως κύλιξ.

Σταδιακά, κατά τη διάρκεια των επόμενων 16 ετών, προέκυψε ένα αξιοσημείωτο μοτίβο. Καθώς εκατοντάδες ανόμοια θραύσματα κεραμικών έφταναν στο μουσείο -κάποια ως αγορές, κάποια ως δώρα- δεκάδες αποδείχθηκε ότι ήταν τμήματα της ίδιας ελληνικής κύλικας από το 490 π.Χ. περίπου.

Με μεγάλη υπομονή και επίλυση γρίφων, το MΕΤ ανακατασκεύασε το κύπελλο και αποφάσισε ότι είχε δημιουργηθεί από δύο επώνυμους της αρχαίας κεραμικής: τον Ιέρωνα, τον αγγειοπλάστη, και τον Μάκρωνα, τον ζωγράφο.

Η κούπα των αρχαίων Ελλήνων

Το θαύμα έγινε –Το παρελθόν ήρθε στο σήμερα

Μπορεί κανείς να φανταστεί τον ενθουσιασμό όταν έφτασε το τελευταίο θραύσμα το 1994. Μία κύλιξ από τερακότα, που είχε δημιουργηθεί στην Αθήνα 2.500 χρόνια νωρίτερα, είχε αποκατασταθεί πλήρως. Το κύπελλο, με διάμετρο 13 ίντσες και απεικόνιση ενός άνδρα και μιας γυναίκας που ξαπλώνουν σε έναν καναπέ, εκτέθηκε πέντε χρόνια αργότερα: Μια εικόνα αρχαίας ομορφιάς καθώς και μια απόδειξη της σύγχρονης επιστήμης και της τεχνικής εμπειρογνωμοσύνης.

Όμως οι αξιωματούχοι της αστυνομίας και δώδεκα αρχαιολόγοι και ιστορικοί τέχνης δήλωσαν σε συνεντεύξεις τους πως πιστεύουν ότι μπορεί να έχουν επιδράσει και άλλες, λιγότερο χαρμόσυνες δυνάμεις. Υποστηρίζουν ότι τα μεμονωμένα θραύσματα της κύλικας, τα οποία πιθανότατα είχαν βρεθεί μαζί, διασκορπίστηκαν συνειδητά μεταξύ των εμπόρων που τα πούλησαν χωριστά στο MΕΤ, καθώς το μικρό τους μέγεθος απέτρεπε την προσοχή που θα τραβούσε ένα πλήρες κύπελλο.

Αξία πάνω από 1 εκατομμύριο δολάρια

Τον Σεπτέμβριο, το γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν κατέσχεσε την κύλικα, η αξία της οποίας ξεπερνά πλέον το 1 εκατομμύριο δολάρια, και την κήρυξε προϊόν λεηλασίας. Το γραφείο επικαλέστηκε ως αποδεικτικό στοιχείο παλιές φωτογραφίες Polaroid από τα θραύσματα που είχαν τραβηχτεί πριν από την άφιξή τους στο MΕΤ. Οι φωτογραφίες είχαν βρεθεί στα γραφεία του Τζιάκομο Μέντιτσι στη Γενεύη, ενός κατηγορούμενου Ιταλού εμπόρου αρχαιοτήτων.

Οι ερευνητές είχαν εντυπωσιαστεί από το γεγονός ότι τα θραύσματα από ένα μόνο κύπελλο – θραύσματα που φαινομενικά βρίσκονταν μαζί στο έδαφος για αιώνες – κατέληξαν στα χέρια διαφορετικών εμπόρων ή συλλεκτών που τελικά τα πούλησαν ή τα δώρισαν στο MΕΤ.

Τρεις από αυτούς συνδέθηκαν αργότερα με την πώληση λεηλατημένων αρχαιοτήτων.

Ένας τέταρτος, όπως αποδείχθηκε, ήταν ο Dietrich von Bothmer, ο οποίος επί δεκαετίες διετέλεσε επικεφαλής επιμελητής ελληνικών και ρωμαϊκών αντικειμένων στο MΕΤ. Αφού αγόρασε τα άλλα θραύσματα για το μουσείο, ο Φον Μπότμερ βρήκε θραύσματα στη δική του ιδιωτική συλλογή που σχεδόν ολοκλήρωναν το έργο, συμπεριλαμβανομένου του τελευταίου θραύσματος που έδωσε στο MΕΤ το 1994.

Πουθενά, σύμφωνα με τα αρχεία του MΕΤ, ο ίδιος ή οποιοσδήποτε άλλος δεν ανέφερε από πού είχαν πάρει τα θραύσματα.

Ο David Gill, αρχαιολόγος και συνεργάτης του Κέντρου Πολιτιστικής Κληρονομιάς του Πανεπιστημίου του Κεντ στην Αγγλία, είναι μεταξύ των ειδικών που πιστεύουν ότι η Κύλιξ του Μάκρωνα ανασκάφηκε παράνομα λίγο πριν αρχίσουν να εμφανίζονται κομμάτια της στο μουσείο. Θεωρεί ότι πρόκειται για ένα ακόμη παράδειγμα μιας μακροχρόνιας πρακτικής της χρήσης θραυσμάτων για την εμπορία παράνομων αρχαιοτήτων, επειδή τα άθικτα αντικείμενα θα τραβούσαν πολύ μεγάλη προσοχή –κανείς φυσικά δε μιλάει για αυτό.

«Φαίνεται σαν να συναρμολογούν απλώς ένα παζλ» είπε ο Gill.

Πολλοί ειδικοί πιστεύουν ότι το λαθρεμπόριο παράνομων θραυσμάτων έγινε ρουτίνα της μαύρης αγοράς. Κάποιοι ειδικοί προχωρούν ακόμη περισσότερο, υποστηρίζοντας ότι οι κλέφτες κατά καιρούς έσπαζαν άθικτες αρχαιότητες, καταστρέφοντας σημάδια της ιστορίας που είχαν επιβιώσει για χιλιετίες.

Ο Μάθιου Μπογκντάνος, εισαγγελέας στο γραφείο του εισαγγελέα του Μανχάταν, ο οποίος ηγείται της Μονάδας Εμπορίας Αρχαιοτήτων που κατέσχεσε την κύλικα του MΕΤ, δήλωσε ότι τα σπασίματα στα θραύσματα σε ορισμένα κύπελλα φαίνεται να έχουν γίνει στρατηγικά, ώστε οι μορφές στα αγγεία να παραμείνουν άθικτες.

«Σε κάνει να αναρωτιέσαι πόσα αντικείμενα κατέστρεψαν πριν γίνουν καλοί σε αυτό» είπε.

Άλλοι ειδικοί, ωστόσο, λένε ότι οι πλιατσικολόγοι δεν έχουν την υπομονή να αναλάβουν ένα σχέδιο που μπορεί να διαρκέσει μια δεκαετία ή και περισσότερο για να ξεδιπλωθεί. Και ακόμη και αθροιστικά, υποστηρίζουν, τα θραύσματα από ένα κύπελλο δεν θα έφταναν ούτε κατά διάνοια την τιμή ενός ακέραιου τεχνουργήματος.

«Αξίζουν πολύ περισσότερο ακέραια» δήλωσε ο J. Michael Padgett, πρώην έφορος αρχαίας τέχνης στο Μουσείο Τέχνης του Πανεπιστημίου του Πρίνστον.

Τα αρχαία τεχνουργήματα, είπε, ανακατασκευάζονται, όχι μέσω της ίντριγκας των συνωμοτών, αλλά επειδή οι ειδικοί, μεθοδικοί ερευνητές, με πολλές επαφές και ειδικές βάσεις δεδομένων, είναι σε θέση να κάνουν αντιστοιχίσεις από ένα σύμπαν ορφανών θραυσμάτων.

Όσοι όμως ασπάζονται τη θεωρία των θραυσμάτων υποστηρίζουν ότι δεν έχει μεγάλη αξία ένα ακέραιο αγγείο αν δεν μπορεί να εξαχθεί με επιτυχία και ότι οι τιμές των θραυσμάτων εκτοξεύονται στα ύψη αν είναι τα τελευταία από τα κομμάτια που λείπουν.

«Τα τρία πρώτα θραύσματα δεν πρόκειται να έχουν μεγάλη αξία. Τώρα βγαίνουν περισσότερα στην αγορά και η τιμή των θραυσμάτων οδηγείται στα ύψη. Ο έμπορος λέει: ‘Ε, υπάρχουν άλλα τέσσερα κομμάτια! Τώρα θέλετε να πληρώσετε περισσότερα – το ονομάζω «αγορά με κίνητρα»».

Η κύλιξ του MΕΤ δημιουργήθηκε κατά τη διάρκεια της χρυσής εποχής της ελληνικής κεραμικής, μια περίοδο από το 550 π.Χ. έως το 350 π.Χ. περίπου, όταν οι ζωγράφοι απεικόνιζαν κάθε είδους σκηνές από τη μυθολογία, πολέμους, αθλήματα και ερωτικές συναντήσεις ανθρώπων, σατύρων και θεών. Οι Έλληνες χρησιμοποιούσαν τα κύπελλα, που κατασκευάζονταν από τον πλούσιο σε σίδηρο πηλό της χώρας, στα συμπόσια, τα ενίοτε «πρόστυχα» πάρτι πόσης που περιελάμβαναν μουσική, ποίηση και συζητήσεις.

Η κύλιξ πιστεύεται ότι ταξίδεψε στην Ιταλία στο εμπόριο με τους Ετρούσκους, ο πολιτισμός των οποίων κυριάρχησε στην κεντρική Ιταλία τους αιώνες πριν από την άνοδο της Ρωμαϊκής Δημοκρατίας.

Οι πλούσιοι Ετρούσκοι επιθυμούσαν την αττική κεραμική, την οποία πιθανότατα χρησιμοποιούσαν για συμπόσια, για την καθημερινή ζωή και ως ιερά αφιερώματα σε μια θεότητα. Χιλιάδες τεχνουργήματα όπως η κύλιξ βρέθηκαν σε τάφους, που ίσως προορίζονταν για χρήση στη μετά θάνατον ζωή.

«Οι Ετρούσκοι ενδιαφέρονταν για τις μυθικές ιστορίες που απεικονίζονταν σε πολλά αγγεία και επίσης για τον ρόλο τους στην κουλτούρα της εποχής, καθώς και για την ομορφιά τους» δήλωσε η Sheramy Bundrick, καθηγήτρια ιστορίας της τέχνης στο Πανεπιστήμιο της Νότιας Φλόριντα. «Αυτό τους έδινε κύρος».

Ένας πρώιμος Βρετανός συλλέκτης, ο John Disney, εξερεύνησε μια αρχαία ιταλική τοποθεσία τη δεκαετία του 1820 και είπε ότι τα υπολείμματα αρχαίων αγγείων ήταν τόσο άφθονα που «φαίνεται να φυτρώνουν εκεί σαν τρούφες στο υπέδαφος». Ορισμένα αντικείμενα είχαν μειωθεί σε θραύσματα που βρέθηκαν θαμμένα μόλις λίγα μέτρα κάτω από την επιφάνεια- άλλα ανακαλύφθηκαν άθικτα, προστατευμένα από τον ηφαιστειακό βράχο από τον οποίο συχνά ήταν λαξευμένοι οι τάφοι των Ετρούσκων.

Με την πάροδο του χρόνου, χιλιάδες αγγεία ανακατασκευάστηκαν από θραύσματα που βρέθηκαν το ένα δίπλα στο άλλο. Αυτό για το οποίο ανησυχούν ορισμένοι ειδικοί είναι εκείνες οι σπανιότερες περιπτώσεις όπου αγγεία έχουν ανακατασκευαστεί από θραύσματα που διασκορπίστηκαν και στη συνέχεια βρέθηκαν στα χέρια πολλών εμπόρων.

Ο Michael Vickers, ομότιμος καθηγητής αρχαιολογίας στο Πανεπιστήμιο της Οξφόρδης και πρώην επιμελητής του Μουσείου Ashmolean, συγκαταλέγεται μεταξύ των ειδικών που δήλωσαν ότι οι αιχμηρές, τραχιές άκρες ορισμένων θραυσμάτων αποτελούν ένδειξη φρέσκων σπασιμάτων που συνέβη στη σύγχρονη εποχή και όχι στην αρχαιότητα. Ένα κομμάτι κεραμικής που βρισκόταν στο έδαφος για 2.500 χρόνια θα είχε πιο στρογγυλεμένες, φθαρμένες άκρες, είπε.

*Με στοιχεία από nytimes.com