Η λέξη «κουρμπάνι» σημαίνει πρώτιστα θυσία. Σε πρώτο στάδιο το έθιμο ήταν μια θυσία, μια προσφορά σε κάποιο Άγιο ή άλλο ιερό πρόσωπο. Η θυσία, λοιπόν, γινόταν προς τιμή ή στη μνήμη Αγίων ή άλλων σχετικών ιερών προσώπων και μορφών. Πολλές φορές η δράση των αγίων αυτών συνδέονταν με τους νεκρούς ή με νεκροταφειακούς ναούς. Ήταν δηλαδή η θυσία ταυτόχρονα και μια προσφορά προς τους νεκρούς. Συχνά χρησιμοποιείται η αντίστοιχη «κουρμπάς» που προέρχεται ασφαλώς από τη λέξη κουρμπάνι και σημαίνει «ιερό φαγητό».
Στην Αττική έχουμε σύνδεση του κουρμπανιού, είτε ως θυσίας είτε ως παρασκευής και διανομής φαγητού, με τέτοιους χώρους και αγίους, π.χ. Ταξιάρχη, Άγιο Γεώργιο, Ζωοδόχο Πηγή/Κοίμηση της Θεοτόκου κλπ.
Το κουρμπάνι ουσιαστικά είναι ενταγμένο μέσα στις γιορτές της άνοιξης, δηλαδή της αναγέννησης, βιολογικής και πνευματικής φύσης και ανθρώπων, όπως είναι και το Πάσχα, η μεγάλη θυσία.
Σε δεύτερο στάδιο η θυσία αποσυνδέεται από την προσφορά προς τους ψυχοπομπούς αγίους ή τους νεκρούς και παρουσιάζεται μόνο ως ένα έθιμο, το οποίο απλώς προϋποθέτει την θυσία ζώων. Το έθιμο, στις ακραίες μορφές του, από τη θυσία ως την απλή ετοιμασία και διανομή του φαγητού, το συναντάμε σε μια περιοχή μάλλον περιορισμένη, που εκτείνεται στα βόρεια ως τα Σπάτα και στα νότια ως την Κερατέα/
Το κουρμπάνι στην πόλη μας την Κερατέα γίνεται στην περιοχή Ελαιώνας στο εξωκλήσι της Ζωοδόχου Πηγής στη θέση Γκαρικά. Θα προτιμήσω να μιλήσω για το παλιότερο ναό, πριν την όμορφη ανακατασκευή του, δεδομένου ότι μου θυμίζει περισσότερο τα πανηγύρια των παιδικών μου χρόνων. Ο ναός, λοιπόν, είναι δισυπόστατος καθώς εορτάζεται και το Δεκαπενταύγουστο στην Κοίμηση της Θεοτόκου. Πρόκειται, μάλλον, για μεταβυζαντινό ναό, ο οποίος περικλείεται από τετράγωνο χαμηλό περίβολο. Στον ιερό χώρο του περιβόλου εισέρχεται κανείς από πύλη με πέτρινη κλίμακα. Μέσα στον περίβολο υπάρχουν τραπέζια από σκυρόδεμα (τσιμέντο), κατασκευασμένα λόγω του υλικού ασφαλώς μεταγενέστερα, τα οποία χρησιμεύουν για τη συνεστίαση των πιστών μετά τη διανομή του φαγητού. Το φαγητό παρασκευάζεται σε ειδικό κτίσμα που βρίσκεται στο ΒΑ. μέρος του χώρου μέσα στον περίβολο.
Φαίνεται ότι παλιότερα το ξωκλήσι το χρησιμοποιούσαν και ως νεκροταφειακό ναό, καθόσον παππούδες ανέφεραν ότι υπήρχε εκεί νεκροταφείο, πράγμα που επιβεβαιώνει και ο χαμηλός μαντρότοιχος, ο οποίος δεν δικαιολογεί την ύπαρξη μοναστηριού. Στα μοναστήρια οι μαντρότοιχοι είναι συνήθως υψηλοί για λόγους ασφαλείας.
Το κουρμπάνι της Ζωοδόχου Πηγής στην Κερατέα μας όπως και της Υπαπαντής του Κουβαρά είναι τα μόνο που οργανώνονται με έξοδα της κοινοτικής και της δημοτικής αρχής. Συγκεκριμένα το κουρμπάνι της Ζωοδόχου Πηγής οργανώθηκε για πρώτη φορά από το Σύλλογο Επαγγελματιών Κερατέας το 1965 σύμφωνα με το εκατοντάχρονο Κερατιώτη Σταμάτιο Μανώλη. Αυτοί συνεισέφεραν τα έξοδα του πανηγυριού. Αυτό έγινε, για να «τραβήξουν» τον κόσμο από το παλαιό κουρμπάνι της Ζωοδόχου Πηγής των Καλυβίων στο όρος Πανί. Ως λόγος της οργάνωσης και στην Κερατέα κουρμπανιού προβλήθηκε από μερικούς ότι στο Πανί τους «εκμεταλλεύονται» (εννοούν ότι δίνουν χρήματα). Αργότερα όμως, τα έξοδα τα κάνει ο δήμαρχος από τον προϋπολογισμό του δήμου ή και με χορηγίες ελέω κρίσης. Ο Σταμάτης Μανώλης διατείνεται ότι εάν ψάξουμε στο αστυνομικό τμήμα της περιοχής θα βρούμε σχετική διάταξη – νόμο που απαγορεύει το «άνοιγμα» των καταστημάτων της Κερατέας την ημέρα εκείνη.
Οι ποσότητες του φαγητού που ετοιμάζεται είναι μεγάλη από εννέα καζάνια ή εξακόσια κιλά κρέας έως δεκατέσσερα καζάνια ή χίλια κιλά κρέας. Το παραδοσιακό φαγητό είναι μοσχάρι στιφάδο. Τα καζάνια ανήκουν σε ιδιώτες, που τα προσφέρουν ειδικά για το κουρμπάνι. Το φαγητό μαγειρεύεται από το βράδυ, ώστε το πρωί να είναι έτοιμο. Παραδοσιακά αυτό γίνεται με καυσόξυλα. Το φαγητό είναι έτοιμο μέχρι το τέλος της λειτουργίας της επόμενης ημέρας, οπότε διανέμεται κανονικά στους πιστούς, οι οποίοι έρχονται με τα πλαστικά ή άλλα δοχεία τους (μπολ κλπ.) και παίρνουν. Υπάρχουν βέβαια και μεγάλα τραπέζια και κάθονται όλοι και τρώνε, πίνουν και χορεύουν μαζί. Μετά το πέρας της Θείας Λειτουργίας, λοιπόν, σύμφωνα με το έθιμο θα προσφερθεί το καθιερωμένο φαγητό και θα ακολουθήσει παραδοσιακό γλέντι. Η διανομή γίνεται σε όλες τις περιπτώσεις με απόλυτη τάξη, όπως ακριβώς όταν κοινωνούν ή παίρνουν αντίδωρο Σε άλλες περιπτώσεις άλλοι παίρνουν το φαγητό και πηγαίνουν στα σπίτια τους. Προσπαθείτε να διατηρηθεί η παλιά κοινοτική αντίληψη οι πιστοί να τρώνε, να πίνουν και να διασκεδάζουν ομαδικά.
Θυμάμαι το χορό με τοπικές ενδυμασίες και γλέντι με πρωτοβουλία των τοπικών πολιτιστικών σωματείων….
Θυμάμαι όλη η Κερατέα να προετοιμάζεται το «πανηγύρι», μεταφέροντας τα απαραίτητα «συνοδευτικά» για το φαγητό (πιρούνια, πιάτα μπολ, μαχαίρια, σαλάτες αυγά Πάσχα, αναψυκτικά κλπ).
Θυμάμαι τα καζάνια που «γύριζαν» γύρω για να μας δώσουν «συμπλήρωμα» φαγητού….
Θυμάμαι το ποτήρι κρασί στο καλό πρωτοχορευτή…..να γλεντάμε και τον ερχομό της ¨Άνοιξης.
Θυμάμαι τον ήχο του «κουβαριώτικου ρυθμού» στα τύμπανα….
Θυμάμαι τους τσιγγάνους με τα κλαρίνα και τα τύμπανα με την απαραίτητη «χαρτούρα»……
Θυμάμαι το παππού μου να χορεύει το αγαπημένο του τσάμικο «Να σαν τα νιάτα δυο φορές» και την Θεία Αθηνά να χειροκροτεί…..
Θυμάμαι την χρονιά που έβρεξε πολύ τον Κυρ Τάκη και τον Βαγγέλη στο καφενείο του «Λευτεράκη» τότε που είχαν «μείνει» έξι από τα καζάνια (με φαγητό) να φωνάζουν στους άλλους «Κουράγιο παιδιά λίγο ακόμη και το φάγαμε»…..
Ας αφήσουμε τα συναισθήματα μας να ξεχυθούν και φέτος και να απολαύουμε το πανηγύρι μας.
Σπύρος Παπαθανασίου
Πηγές:
- Ελευθέριος Π. Αλεξάκης. Δρ Εθνολόγος – Λαογράφος, «Εθνολογικές παρατηρήσεις στα Κορμπάνια της ΝΑ. Αττικής» Πολιτισμική παράδοση, αστική ανάπτυξη και προσαρμογή
- Σταμάτιος Κ. Μανώλης.
